* Η Μαρίνα Λαβράνου είναι υπεύθυνη του Τμήματος Δικαιοσύνης και Λαϊκών Ελευθεριών της ΚΕ του ΚΚΕ.
1. «Φόρμουλα από τις ΗΠΑ με “κενά”», Καθημερινή, 1.7.2023.
2/ https://www.alt.gr/oi-ipa-amfisvitoyn-ta-ellinika-ydata-k/
3/ US Athens Embassy, 2005 June 3, 74445. Βλ. Α. Συρίγος, «Τουρκικές διεκδικήσεις σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο», Καθημερινή, ειδική έκδοση 2020, σελ. 21.
4. Η σχετική έκθεση, την οποία επικαλείται το ΚΥΠΕ, επιδόθηκε στις ηγεσίες των επιτροπών Εξωτερικών και Άμυνας της Βουλής και της Γερουσίας, βάσει των προνοιών του Νόμου για την Ανατολική Μεσόγειο (East Med Act).
5. Ήδη από το 1991, σε τηλεγράφημά του το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών προς τις αμερικανικές πρεσβείες σε Αθήνα και Άγκυρα σημείωνε ότι: «Κάθε πλευρά θα πρέπει να αποδεχτεί ότι η άλλη θα μπορεί να αρχίσει σεισμολογικές εργασίες ή ενέργειες γεωτρήσεων επί μιας περιορισμένης περιοχής της αμφισβητούμενης υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, επί τη βάσει της αμοιβαιότητας. Έτσι, κάθε πλευρά θα πρέπει, κατά πρώτο λόγο, να μας δείξει ότι είναι πρόθυμη να κάνει μια χειρονομία προς την άλλη, ώστε να δεχτεί από την άλλη πλευρά μια αντίστοιχη χειρονομία, η οποία θα επικυρώνει τη συναίνεση για την έναρξη δραστηριοτήτων σε μια περιορισμένη περιοχή. (...) Παραδείγματος χάριν, η ελληνική πλευρά πιθανόν να επιθυμεί να κάνει γεωτρήσεις στην περιοχή της Θάσου και η τουρκική πλευρά να θέλει να κάνει έρευνες σε μια περιοχή εντός των ορίων (δυτικά Λέσβου και Χίου) τα οποία στο παρελθόν είχε παραχωρήσει σε μια τουρκική εταιρία γι’ αυτόν το σκοπό.»
6. Θ. Καρυώτης, ΑΟΖ - Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2019.
7. Α. Πλατιάς, «Η μεθεπόμενη μέρα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις», Foreign Affairs, The hellenic edition, Ιούνης-Ιούλης 2023, σελ. 19-20.
8. Department of State, GREECE, Integrated Country Strategy, 25 March, 2022, σελ. 1-2.
9. Department of State, TURKEY, Integrated Country Strategy, 13 May, 2022, σελ. 1-2.
10. Σημείο 79, Vilnius Summit Communiqué, Issued by NATO Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Vilnius 11 July 2023, https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_217320.htm
11.Ριζοσπάστης, 10-11.4.2021.
12/ «Προαναγγελία “παραχωρήσεων” στο όνομα της ΝΑΤΟϊκής συνοχής», Ριζοσπάστης, 15-16.7.2023.
13. Βλ. πιο αναλυτικά, Γ. Μαρίνος, «Οι διεθνείς ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί, η επίδρασή τους στην περιοχή μας και η στρατηγική των αστικών τάξεων Ελλάδας-Τουρκίας», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 2/2020.
14. Βλ. ενδεικτικά, Μ. Λαβράνου, «Το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 4-5/2020.
15. Βλ. πιο αναλυτικά, Γ. Μαρίνος, «Η επικίνδυνη πορεία των ελληνοτουρκικών σχέσεων επιβάλλει την ενίσχυση της λαϊκής πάλης», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 5-6/2022.
16. (UN 2004: 127).
17. Bayam Oztürk και Sertac Hami Başeren (2008), «The exclusive economic zone debates in the Eastern Mediterranean Sea and fisheries», Journal of Black Sea / Mediterranean Enviroment, τόμ. 14, σελ. 77-83.
18. Με βάση το άρθρο 38 παρ. 1 του καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, το διεθνές έθιμο είναι: «Η γενική πρακτική που γίνεται δεκτή ως κανόνας δικαίου.» Για να υπάρχει διεθνές έθιμο λοιπόν σύμφωνα με την αστική νομική θεωρία, είναι απαραίτητα δυο στοιχεία: α) Ένα πραγματικό, εξωτερικό, που είναι η «σταθερή και ομοιόμορφη» πρακτική, ή «όντως πρακτική» (effective, actual) και β) ένα στοιχείο ψυχολογικό, η πεποίθηση πως η πρακτική αυτή ανταποκρίνεται σε ορισμένη νομική υποχρέωση ή δικαίωμα (opinion iuris sive necessitatis). Μάλιστα, η νομική πεποίθηση αποτελεί το προέχον στοιχείο στη δημιουργία του εθίμου.
19. Δυστυχώς ο ρόλος της ΕΣΣΔ στο πλαίσιο της εξέλιξης του διεθνούς δικαίου δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο του παρόντος άρθρου.
20. Βλ. πιο αναλυτικά, Ε. Βαγενάς, «Για το διεθνές πολιτικο-στρατιωτικό πλαίσιο του σύγχρονου κόσμου», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 4-5/2020.
21. Πιο αναλυτικά για τις συνθήκες που οδήγησαν στη Συνδιάσκεψη και τη Συνθήκη της Λοζάνης, βλ. στο παρόν τεύχος Α. Γκίκας, «100 χρόνια από την ιμπεριαλιστική ειρήνη της Λοζάνης».
22. Σε αυτήν κυριάρχησε η άποψη ότι δεν ήταν απαραίτητη η παρουσία «με πλήρη δικαιώματα» όλων των κρατών που είχαν υπογράψει τη Συνθήκη των Σεβρών, η Τουρκία όμως, παρόλο που ήταν το ηττημένο μέρος στο τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, συμμετείχε με πλήρη ισοτιμία. Ορίστηκαν τρεις επιτροπές για να επιλύσουν τα ζητήματα τα οποία είχαν προκύψει (η Πολιτική και Εδαφική, η Οικονομική Επιτροπή και η Επιτροπή για όλα τα θέματα που είχαν σχέση με το θεσμό των διομολογήσεων).
23. Υπογράφηκε διά πληρεξουσίων και γι’ αυτό έπρεπε να επικυρωθεί, κατά το Άρθρο 143, «ως οίον τε τάχιον», χωρίς όμως να προσδιορίζεται συγκεκριμένη ημερομηνία για την επικύρωση. Βέβαια, δεν απαιτούνταν η επικύρωση για να τεθεί η Συνθήκη σε ισχύ. Ειδικά τα άρθρα 1, 2 εδ. 2, και 5-11 δεσμεύουν την Ελλάδα και την Τουρκία, σύμφωνα με το Άρθρο 143 της Συνθήκης, από την κατάθεση των επικυρώσεών τους. Μάλιστα η Γαλλία τέθηκε ως θεματοφύλακας της Συνθήκης και η γαλλική ως η γλώσσα του αυθεντικού κειμένου.
24. Τα βασικά άρθρα της Συνθήκης που βρίσκονται στο επίκεντρο της επιθετικής από πλευράς Τουρκίας είναι τα εξής:
Άρθρο 6
γ2. Ελλείψει αντίθετων διατάξεων, στην παρούσα Συνθήκη, τα νησιά και οι νησίδες που βρίσκονται σε απόσταση τριών μιλίων από την (ασιατική) ακτή περιλαμβάνονται στα σύνορα του παράκτιου κράτους.
Άρθρο 12
γ1. Η απόφαση που ελήφθη στις 13 Φεβρουαρίου 1914 από τη Διάσκεψη του Λονδίνου, δυνάμει του άρθρου 5 της Συνθήκης του Λονδίνου της 17ης-30ής Μαΐου 1913 και του άρθρου 15 της Συνθήκης των Αθηνών της 1ης-14ης Νοεμβρίου 1913, η οποία απόφαση κοινοποιήθηκε προς την Ελληνική Κυβέρνηση στις 13 Φεβρουαρίου 1914, σχετικά με την κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου, εκτός από τα νησιά Ίμβρος, Τένεδος και Λαγούσες νήσοι, ιδιαίτερα τα νησιά Λήμνος, Σαμοθράκη, Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος και Ικαρία, επιβεβαιώνεται, με την επιφύλαξη των διατάξεων της παρούσας Συνθήκης σχετικά με τα νησιά που υπάγονται στην κυριαρχία της Ιταλίας και αποτελούν αντικείμενο του άρθρου 15.
γ2. Εκτός από τις περιπτώσεις που στην παρούσα Συνθήκη περιέχεται αντίθετη διάταξη, τα νησιά που βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη των τριών μιλίων από τις ασιατικές ακτές παραμένουν υπό την τουρκική κυριαρχία.
Άρθρο 13
γ1. Για τη διασφάλιση της διατήρησης της ειρήνης, η Ελληνική Κυβέρνηση αναλαμβάνει να τηρήσει τους ακόλουθους περιορισμούς στα νησιά Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία:
(1) Στα εν λόγω νησιά δε θα εγκατασταθεί ναυτική βάση και καμία οχύρωση.
(2) Τα ελληνικά στρατιωτικά αεροσκάφη θα απαγορεύονται να πετούν πάνω από το έδαφος των ακτών της Ανατολίας. Αντίστοιχα, η Τουρκική Κυβέρνηση θα απαγορεύσει στα στρατιωτικά της αεροσκάφη να πετούν πάνω από τα εν λόγω νησιά.
(3) Οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις στα εν λόγω νησιά θα περιοριστούν στο κανονικό σώμα που θα κληθεί για στρατιωτική θητεία, το οποίο μπορεί να εκπαιδευτεί επιτόπου, καθώς και σε μια δύναμη χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογα με τη δύναμη της χωροφυλακής και αστυνομίας που υπάρχει σε όλη την ελληνική επικράτεια.
Άρθρο 14
γ1. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, παραμένοντας υπό τουρκική κυριαρχία, θα απολαμβάνουν ειδικής διοικητικής οργάνωσης που θα αποτελείται από τοπικά στοιχεία και θα παρέχει κάθε εγγύηση για τον αυτόχθονα μη μουσουλμανικό πληθυσμό όσον αφορά στην τοπική διοίκηση και την προστασία προσώπων και περιουσίας. Η τήρηση της τάξης θα διασφαλίζεται από αστυνομική δύναμη που θα στρατολογείται από τον τοπικό πληθυσμό από την τοπική αυτοδιοίκηση που προβλέπεται παραπάνω και θα τεθεί υπό τις διαταγές της.
γ2. Οι συμφωνίες που έχουν συναφθεί ή μπορεί να συναφθούν μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας σχετικά με την ανταλλαγή ελληνικού και τουρκικού πληθυσμού δε θα ισχύουν για τους κατοίκους των νησιών Ίμβρου και Τενέδου.
Άρθρο 15
γ1. Η Τουρκία παραιτείται υπέρ της Ιταλίας απ’ όλους τους τίτλους και τα δικαιώματα από τα ακόλουθα νησιά: Αστυπάλαια, Ρόδος, Χάλκη, Κάρπαθος, Κάσος, Τήλος, Νίσυρος, Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος, Λειψοί, Σύμη και Κως, που από τώρα κατέχονται από την Ιταλία και από τις εξ αυτών εξαρτώμενες νησίδες, καθώς και από το νησί Καστελλόριζο.
Άρθρο 16
γ1. Η Τουρκία παραιτείται παντός τίτλου και δικαιώματος πάσης φύσεως επί των εδαφών ή εν σχέσει προς τα εδάφη που βρίσκονται εκτός των συνόρων που καθορίζονται στην παρούσα Συνθήκη και τα νησιά άλλα από εκείνα στα οποία η κυριαρχία της αναγνωρίζεται από την εν λόγω Συνθήκη, ως προς την τύχη αυτών των εδαφών και νησιών που έχουν εποικιστεί ή θα εποικιστούν από τα ενδιαφερόμενα μέρη.
γ2. Οι διατάξεις του παρόντος άρθρου δε θίγουν οποιεσδήποτε ειδικές ρυθμίσεις που απορρέουν από σχέσεις γειτονίας που έχουν συναφθεί ή μπορούν να συναφθούν μεταξύ της Τουρκίας και οποιωνδήποτε γειτονικών χωρών.
25. Άρθρο 23, Συνθήκη της Λοζάνης, Βουλή των Ελλήνων, https://www.hellenicparliament.gr/onlinePublishing/DOD/011-057.pdf
26. Με τη Συμφωνία της 4ης Ιανουαρίου, τα νησιά Βόλο (Gatal-Ada), Οχένδρα (Uvendire), Φουρνάκια (Furnakya), Κάτω Βόλο (Katovolo), Πρασσούδι (Prasudi, νοτιοανατολικά του Κάτω Βόλο), Τσαταλλότα, Πηγή, Νησί-της-Πηγής, ο ύφαλος Αγρικελίας, ο βράχος Προυσσέκλης, το Πάνω Μακρύ, το Κάτω Βουτσάκι, η Δασιά (Dasya), το Νησί-της-Δασιάς, το Πρασσούδι (βόρεια της Δασιάς), η Αλιμεντάρια (Alimentaria) και η Καράβολα (Karavola) παραχωρούνται στην Τουρκία. Η νήσος της Καρά-Αντά, στην τοποθεσία της Ακτής του Μπορντούμ, επίσης παραχωρήθηκε στην Τουρκία. Από την άλλη μεριά, η Τουρκία αναγνώρισε την ιταλική κυριαρχία στις νήσους που βρίσκονται εντός της ζώνης που οριοθετείται από έναν κύκλο με κέντρο τον τρούλο της εκκλησίας στην πόλη του Καστελλόριζου και με ακτίνα την απόσταση από το κέντρο του μέχρι το ακρωτήριο του Αγίου Στεφάνου (από την προσήνεμη πλευρά), δηλαδή οι νήσοι Ψωράδια, Πολύφαδος, Άγιος Γεώργιος, Ψωμί (ή Στρογγυλό), Κουτσουμπόρα, Βράχοι, Μαύρο Ποϊνάκι και Μαύρο Ποΐνι. Επιπλέον, παραχωρήθηκαν οι νήσοι Δραγόνερα, Ρω και Υψηλή.
27. Convention Regarding the regime of the Straits, signed at Montreux, July 20th 1936, United Nations Treaty Series, volume number 173, σελ. 213.
28. «Desiring to regulate transit and navigation in the Straits of the Dardanelles, the Sea of Marmora and the Bosphorus comprised under the general term “Straits” in such manner as to safeguard, within the framework of Turkish security and of the security, in the Black Sea, of the riparian States, the principle enshrined in Article 23 of the Treaty 3 of Peace signed at Lausanne on the 24th July, 1923», ό.π., υποσημ. 25.
29. Χρήστος Λ. Ροζάκης κ.ά., Η αποστρατικοποίηση των ελληνοτουρκικών συνόρων, Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα, 1977, σελ. 66.
30. Treaty of Peace with Italy, United Nations Treaty Series, Volume 49, United Nations, σελ. 6 και 13, και Νομοθετικό Διάταγμα 423 της 22ης Οκτωβρίου 1947 (ΦΕΚ 226/1947) «περί κυρώσεως της μεταξύ των Συμμάχων και συνησπισμένων δυνάμεων και της Ιταλίας Συνθήκης Ειρήνης της 10ης Φεβρουαρίου 1947».
31. Άρθρο 45: «Τα δικαιώματα που απονέμονται από τις διατάξεις του παρόντος Τμήματος για τις μη μουσουλμανικές μειονότητες της Τουρκίας θα παραχωρηθούν ομοίως από την Ελλάδα στη μουσουλμανική μειονότητα στην επικράτειά της.»
Άρθρο 142 Συνθήκη της Λοζάνης: «Η χωριστή Σύμβαση που συνήφθη στις 30 Ιανουαρίου 1923 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, σχετικά με την ανταλλαγή του ελληνικού και τουρκικού πληθυσμού, θα έχει μεταξύ αυτών των δύο Υψηλών Συμβαλλόμενων Μερών την ίδια ισχύ και αποτέλεσμα όπως αν αποτελούσε μέρος της παρούσας Συνθήκης.»
Σύμφωνα με το άρθρο 2 του 5ου τμήματος της Συνθήκης της 30ής Ιανουαρίου 1923: Δε συμπεριλαμβάνονται στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που εφαρμόστηκε ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία:
«α) Οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως.
β) Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης.
Θέλουσι θεωρηθή ως Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως πάντες οι Έλληνες οι εγκατεστημένοι ήδη προς της 30ής Οκτωβρίου 1918, εν τη περιφερεία της Νομαρχίας Κωνσταντινουπόλεως, ως αύτη καθορίζεται διά του νόμου του 1912.
Θέλουσι θεωρηθή ως μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης πάντες οι μουσουλμάνοι οι εγκατεστημένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της μεθορίου γραμμής της καθορισθείσης τω 1913 διά της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.»
32. Αμέσως μετά την κρίση στα Ίμια η Τουρκία δήλωσε ότι αμφισβητεί περίπου 1.000 νησίδες στο Αιγαίο, αριθμός που το Φλεβάρη του 1996 ανέβηκε στους 3.000 αμφισβητούμενους βράχους και νησίδες. Στη συνέχεια, από το καλοκαίρι του 1996 οι αριθμοί περιορίστηκαν σε περίπου 100-150 μικρά νησιά, ενώ από το 2013 έχουν αναφερθεί διαδοχικά 16, 17 και τέλος 18 νησιά. Ο συγκεκριμένος αριθμός των 18 νησιών στην ουσία περιλαμβάνει περίπου και τα 100-150 νησιά που τέθηκαν υπό αμφισβήτηση από το 1996. Για παράδειγμα, το υπό αμφισβήτηση Αγαθονήσι πρόκειται για νησιωτικό συγκρότημα στο οποίο ανήκουν 14 νησιά και βράχοι.
33. Για τις θαλάσσιες ζώνες και την οριοθέτησή τους βλ. ενδεικτικά, Μ. Λαβράνου, «Το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 4-5/ 2020.
34. Ως «διαδοχή» ορίστηκε στη Σύμβαση: «Η αντικατάσταση ενός κράτους από ένα άλλο» σε όσα αφορούν την άσκηση ελέγχου σε μια περιοχή, δηλαδή την ανάληψη της ευθύνης για τις σχέσεις του με άλλα κράτη (προτιμήθηκε από την Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου ο όρος «ευθύνη», γιατί καλύπτει όλο το πιθανό φάσμα των διεθνών σχέσεων που θα μπορούσαν να ανακύψουν). Σε κάθε περίπτωση, η διαδοχή αφορά μόνο τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις στο διεθνές δίκαιο.
35. Β. Ι. Λένιν, «Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», Άπαντα, τόμ. 27, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 280.
36. Vienna Convention on Succession of States in Respect of Treaties.
37. Κανόνας εθιμικού δικαίου, που εντοπίζεται μέχρι και στη νομολογία του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης: No 46, Απόφαση της 7ης Ιούνη 1932 (XXVth Session), σελ. 141, Series A, No 23, Γνωμοδότηση της 10ης Σεπτέμβρη 1929, σελ. 19-23, PCIJ, Statute dela Carelie Orientale (avisconsultatif), No 5, Γνωμοδότηση της 23ης Ιούλη 1923, σελ. 27-28.
38. Τα άρθρα 4, 6 και 7 της Συμβάσεως περί του καθεστώτος των Στενών της Λοζάνης (1923) προβλέπουν για Λήμνο, Σαμοθράκη, Ίμβρο, Τένεδο και Λαγούσες νήσους ολική αποστρατιωτικοποίηση: «[...] ουδέν οχυρωματικόν έργον, ουδεμία μόνιμος εγκατάστασις πυροβολικού [...] ως και ουδεμία εγκατάστασις στρατιωτικής αεροναυτικής ή ναυτική βάσις δύνανται να υφίστανται εν ταις [...] νήσοις. (...) Ουδεμία ένοπλος δύναμις δύναται να σταθμεύση εν αυταίς, εκτός των προς διατήρησιν της τάξεως αναγκαιουσών δυνάμεων αστυνομίας και χωροφυλακής. [...] Η Ελλάς δύναται να μεταφέρη τον στόλον της εντός των χωρικών υδάτων των ουδετεροποιουμένων ελληνικών νήσων, ουχί όμως και να χρησιμοποιή τα ύδατα ταύτα ως βάσιν επιχειρήσεων κατά της Τουρκίας ή διά ναυτικήν ή στρατιωτικήν συγκέντρωσιν προς τον σκοπόν τούτον.»
Το άρθρο 13 της Συνθήκης Ειρήνης της Λοζάνης (1923) προβλέπει μερική αποστρατιωτικοποίηση για Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία, χωρίς να αναφέρεται σε κάθε στρατιωτικό έργο, ούτε σε αεροπορικές βάσεις, ούτε προβλέπει κάποια ειδική διαδικασία ελέγχου του αριθμού των στρατιωτών ή των αστυνομικών δυνάμεων: «1. Αι ειρημέναι νήσοι δεν θα χρησιμοποιηθώσιν εις εγκατάστασιν ναυτικής βάσεως ή εις ανέγερσιν οχυρωματικού τινός έργου [...]. 3. Αι ελληνικαί στρατιωτικαί δυνάμεις εν ταις ειρημέναις νήσοις θα περιορισθώσι εις τον συνήθη αριθμόν των διά την στρατιωτικήν υπηρεσίαν καλουμένων, οίτινες δύνανται να εκγυμνάζωνται επί τόπου, ως και εις δύναμιν χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογον προς την εφ’ ολοκλήρου του ελληνικού εδάφους υπάρχουσαν τοιαύτην.»
Το άρθρο 14 της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων (1947) προβλέπει για τα Δωδεκάνησα ολική αποστρατιωτικοποίηση: «Aι ανωτέρω νήσοι θα αποστρατιωτικοποιηθώσι και θα παραμείνωσιν αποστρατιωτικοποιημέναι.»
39. Βλ. πιο αναλυτικά, Μ. Λαβράνου, «Το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων», ΚΟΜΕΠ, τεύχ. 4-5/2020.