* Ο Κώστας Σκολαρίκος είναι Κοινωνιολόγος, συνεργάτης του ΚΜΕ.
1. David Bell: «Eurocommunism and the Spanish Communist Party», European Papers No 4, (p.1).
2. Εντουαρντ Μπερνστάιν: «Οι προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας», εκδόσεις «Παπαζήση», Αθήνα 1996.
3. Βλ. Β. Ι. Λένιν: «Η χρεοκοπία της δεύτερης Διεθνούς», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1994, σελ. 59-60.
4. Β. Ι. Λένιν, «Απαντα» τ. 37, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1982, σελ. 491-509.
5. ΚΕ του ΚΚΕ: «Για τα 60 χρόνια από την αντιφασιστική νίκη των λαών», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2005, σελ. 7.
6. Τα κομμουνιστικά κόμματα συμμετέχουν στις κυβερνήσεις εθνικής ενότητας και σε μια άλλη σειρά χώρες, όπως Λουξεμβούργο, Βέλγιο, Δανία κλπ., έχοντας σαφώς μικρότερη επιρροή.
7. Ντοκουμέντα της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (15-16 Ιούλη 1995): «Προβληματισμοί για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη. Η αναγκαιότητα και η επικαιρότητα του σοσιαλισμού», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1996, σελ. 49.
8. «Ντοκουμέντα των συσκέψεων των αντιπροσώπων των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων στη Μόσχα το Νοέμβρη του 1957 και το Νοέμβρη του 1960», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», Αθήνα 1961, σελ. 34-35.
9. ΚΕ του ΚΚΣΕ: «22ο συνέδριο(Ντοκουμέντα)», «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις», Αθήνα 1962.
10. Frank Andre Gunder: «Eurocommunism: Left and Right Variants», New Left Review I/108, 1978, σελ. 88-92, όπου υπάρχει μια καταγραφή των τάσεων μέσα στο ρεύμα του «ευρωκομμουνισμού».
11. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 29, Περίληψη στο βιβλίο του Χέγκελ «Η λογική», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1987. Σε όλες τις σημειώσεις του ο Λένιν (οι οποίες πραγματοποιούνται αμέσως μετά την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου) επισημαίνει διαρκώς την ανάγκη λύσης της αντίθεσης του Ολου μέσα από τη σύγκρουση και την εξέλιξη της διαλεκτικής με βάση τα επαναστατικά άλματα.
12. Βλ. Κοινή δήλωση του Ιταλικού ΚΚ και του Γαλλικού ΚΚ, στο «Ο Ευρωκομμουνισμός», εκδόσεις «Πλανήτης», σελ. 24-25.
13. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 23, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1981, σελ. 48.
14. Σαντιάγκο Καρίγιο: «Ευρωκομμουνισμός και κράτος», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ. 34-35.
15. Κ. Μαρξ: «Το εβραϊκό ζήτημα», εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1999, σελ.73-74, όπου ο Μαρξ ειρωνεύεται την πολιτική ισότητα του εργάτη μέσα στα πλαίσια της οικονομικής του υποδούλωσης.
16. Κ. Μαρξ: «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (1848-1850)», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2000, σελ.63.
17. Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και επανάσταση», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1975, σελ. 81-82.
18. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 14, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1987, σελ.388, όπου επισημαίνεται: «Σε μας στη Ρωσία έχει διαδοθεί καταπληκτικά μέσα στους σοσιαλδημοκράτες ένα είδος μικροαστικής αντίληψης για το μαρξισμό, ότι δήθεν η επαναστατική περίοδος με τις ειδικές μορφές πάλης της και με τα ειδικά καθήκοντα του προλεταριάτου αποτελεί σχεδόν μια ανωμαλία ενώ το «σύνταγμα» και η «άκρα αντιπολίτευση» είναι ο κανόνας».
19. Ερνεστ Μαντέλ: «Κριτική του ευρωκομμουνισμού», εκδόσεις «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1978, σελ. 228-230, όπου παρατίθενται αποσπάσματα από ομιλία του Μπερλινγκουέρ για την ανάγκη να συμβάλει η εργατική τάξη στο ξεπέρασμα της κρίσης.
20. Fernando Claudin: «Ευρωκομμουνισμός και σοσιαλισμός», εκδόσεις «Μπουκουμάνης», Αθήνα 1978, σελ. 157.
21. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 30, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1981, σελ. 218.
22. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 26, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1980, σελ. 359-363.
23. Βλ. «22ο Συνέδριο Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1976, σελ. 30, όπου μιλά για μια ιμπεριαλιστική εκμετάλλευση των πατροπαράδοτων δεσμών της Γαλλίας με τις αραβικές και τις αμερικάνικες χώρες (πραγματικά πολύ sic έκφραση για την αποικιοκρατία) από τους Αμερικάνους. Ακόμα στο Ζωρζ Μαρσαί: «Η πολιτική του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1975, σελ.70, όπου ο Γενικός Γραμματέας καλεί τους εθνικά υπερήφανους οπαδούς του Ντε Γκωλ να ενωθούν με το κομμουνιστικό κόμμα, αποσιωπώντας ότι η μη συμμετοχή της Γαλλίας στο ΝΑΤΟ είναι απότοκος ενδοϊμπεριαλιστικών συγκρούσεων και ότι η γαλλική κυβέρνηση συνέχισε παρ’ όλα αυτά τη ληστρική πολιτική της ενάντια στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας.
24. Ντόναλντ Σασούν: «Εκατό χρόνια σοσιαλισμού», Α΄ τόμος, εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2001, σελ. 441.
25. Ο «πολυκεντρισμός» υποστήριζε την ύπαρξη πέραν του ενός επαναστατικού κέντρου. Πέρα, όμως, από την αμφισβήτηση της Σοβιετικής Ενωσης ο «πολυκεντρισμός» παραπέμπει και στον υποκειμενισμό, δηλαδή στην ύπαρξη πέραν της μιας ορθής πολιτικής.
26. Paul Ginsborg: «A History of Contemporary Italy», «Penguin Books» Editions, London 1990, σελ. 309-323.
27. Sidney Tarrow: «Historic compromise or bourgeois majority?» στο Howard Machin: «National Communism in Western Europe», «Methueun» Editions, London and New York 1983, σελ. 125-126.
28. Βλ. για πιο αναλυτικά Ενρίκο Μπερλινγκουέρ: «Ο ιστορικός συμβιβασμός», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1977.
29. Βλ. Διάσκεψη των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Ευρώπης, «Ντοκουμέντα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1976.
30. Βλ. ενδεικτικά Πιέτρο Ινγκράο: «Η κρίση και ο τρίτος δρόμος», εκδόσεις «Πολύτυπο», Αθήνα 1983 και Ουμπέρτο Τσερόνι: «Κρίση του μαρξισμού;», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1979.
31. Akile Ochetto: «Ο νέος δρόμος: από το αξέχαστο 1989 στο Δημοκρατικό Κόμμα της Αριστεράς», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1991.
32. Vincent Wright: «The French Communist Party during the Fifth Republic: The double Path», σελ. 97-100, στο Howard Machin: «National Communism in Western Europe», «Methueun» Editions, London and New York 1983.
33. Vincent Wright: «The French Communist Party during the Fifth Republic: The double Path», σελ. 100-103, στο Howard Machin: «National Communism in Western Europe», «Methueun» Editions, London and New York 1983.
34. Ζαν Ελλενστάιν: «Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα», εκδόσεις «Θεμέλιο».
35. Jean Lantier: «Η μεγάλη παρακμή του Γαλλικού ΚΚ», περ. Μαρξιστικό Δελτίο, τ. 25 1-3/1985.
36. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 25 Ιουνίου 1981.
37. «Ρήξη με τους σοσιαλιστές», περιοδικό «Ταχυδρόμος», τ. 2/85.
38. David Bell: «Eurocommunism and the Spanish Communist Party», European Papers No 4, (p.1), σελ. 12-14.
39. Για την ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήματος στην Ισπανία βλ. Marselino Camacho: «Κείμενα της φυλακής: Οι εργατικές επιτροπές και το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ισπανία», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1977.
40. Αναφορικά με το χαρακτήρα της αντίστασης στο Φράνκο και το Πρόγραμμα του Κόμματος για την επόμενη μέρα βλ. ενδεικτικά Σαντιάγκο Καρίγιο: «Η πολιτική της Ισπανίας αύριο» στο «Σοσιαλισμός και Δημοκρατία», εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1976, σελ. 75-78.
41. David Bell: «Eurocommunism and the Spanish Communist Party», European Papers No 4, (p.1), σελ. 37-39.
42. Αξίζει να σημειωθεί ότι τραπεζίτες και επιχειρηματίες συμμετείχαν στο αντιδικτατορικό κοινοβούλιο της Καταλονίας και σε άλλες πρωτοβουλίες συνεργασίας του κομμουνιστικού κόμματος.
43. Για τα εκλογικά αποτελέσματα στην Ισπανία βλ. Luis Ramiro Fernandez: «Electoral Incentives and Organisational Limits of the Communist Party of Spain and the United Left (IU)», «ICPS» Editions, Barcelona 2002.
44. Γιάννης Σαμοθράκης: «Η ισπανική πρόκληση», περιοδικό «ΑΝΤΙ», τ. 101, 17 Ιουνίου 1978.
45. Βλ. ενδεικτικά τα εκλογικά αποτελέσματα των Κομμουνιστικών Κομμάτων μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Ντόναλντ Σασούν: «Εκατό χρόνια σοσιαλισμού», εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2001 και στην ιστοσελίδα www.parties-and-elections.eu.
46. Β. Ι. Λένιν: «Ο ιμπεριαλισμός. Ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2005, σελ.120. Το ζήτημα της εξαγοράς κομματιού της εργατικής τάξης από την αστική είχε τοποθετηθεί αχνά στην ιδρυτική διακήρυξη της Α΄ Διεθνούς και από τους Μαρξ-Ενγκελς. Βλ. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Διαλεχτά Εργα», τ. Α΄, εκδόσεις ΚΕ του ΚΚΕ, Μόσχα 1951, σελ. 447.
47. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα» τ. 20, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1986, σελ. 70-71. Εδώ ο Λένιν επισημαίνει ότι για τον οπορτουνισμό ευθύνονται και οι «στροφές» της ταξικής πάλης. Τον καιρό των παραχωρήσεων το εργατικό κίνημα ρέπει στο ρεφορμισμό, ενώ τον καιρό της καταστολής στον αναρχοσυνδικαλισμό.
48. Πιο αναλυτικά βλ. Μάκης Παπαδόπουλος: «Η κοινωνική ρίζα του οπορτουνισμού: “Εργατική αριστοκρατία”, διάσπαση της εργατικής ενότητας», ΚΟΜΕΠ τ. 1/2008.
49. Paul Gottfried: «The Strange Death of Marxism», σελ. 41-42, όπου δείχνει από αστική σκοπιά τη βελτίωση των οικονομικών συνθηκών στη δυτική Ευρώπη.
50. Φώντας Λάδης: «Τι είναι και πού πηγαίνει ο ευρωκομμουνισμός», εκδόσεις «Πύλη», Αθήνα 1980, σελ. 70-71.
51. Υπενθυμίζουμε ότι ο Καρλ Μαρξ από τον καιρό της Α΄ Διεθνούς προσανατόλιζε την πάλη των συνδικάτων στη συνολική αμφισβήτηση των θεμελίων του καπιταλισμού. Βλ. χαρακτηριστικά Κ. Μαρξ: «Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο», εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1966, σελ153-154, όπου αναφέρεται: «Αντί για το συντηρητικό ρητό: «Ενα δίκαιο μεροκάματο για μια δίκαιη εργάσιμη μέρα» θα πρέπει να γράψει στη σημαία της (η εργατική τάξη) το επαναστατικό σύνθημα: «Κατάργηση της μισθωτής εργασίας».
52. Για πρώτη φορά αυτή η άποψη εκφράστηκε από το Μάρκο Βαφειάδη. Βλ. ενδεικτικά Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Α΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ.19-20. Ομως αυτή η άποψη και ειδικότερα στη μεταπολίτευση αποτέλεσε το θεμέλιο λίθο της κριτικής του «ΚΚΕ Εσωτερικού» απέναντι στην πολιτική του ΚΚΕ για το ΔΣΕ.
53. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα ηγετικά στελέχη του λεγόμενου «ΚΚΕ Εσωτερικού» αναφέρονται στην 6η πλατιά Ολομέλεια ως ένα πρώτο θετικό βήμα, το οποίο και δεν ολοκληρώθηκε. Βλ. Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Α΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ.48-66 και Σταύρος Καράς: «Σχετικά με το πρόβλημα της ηγεσίας» στο «Αποφάσεις και προβληματισμοί του ΚΚΕ Εσωτερικού», τ. Β΄, εκδόσεις της ΚΕ του «ΚΚΕ Εσωτερικού», Αθήνα 1976, σελ. 173-184.
54. ΚΕ του ΚΚΕ: «Διακήρυξη για τα 90χρονα του ΚΚΕ», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 2007, σελ.11. Υπενθυμίζουμε ότι οι αποφάσεις της 8ης Ολομέλειας του 1965 για δημιουργία μικρών κομματικών ομάδων δεν εφαρμόστηκαν ποτέ στη ζωή.
55. Μάκης Μαΐλης, «Η 12η πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1968)», ΚΟΜΕΠ τ. 2/2008.
56. Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Β΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ. 258-260.
57. Βλ. ενδεικτικά για τα δύο τελευταία σημεία την τοποθέτηση του Παρτσαλίδη στο πλαίσιο της 10ης Ολομέλειας στο Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Α΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ. 453-491.
58. Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Β΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ. 463-467.
59. Σταύρος Καράς: «Αποφάσεις και προβληματισμοί του ΚΚΕ Εσωτερικού», τ. Β΄, εκδόσεις της ΚΕ του «ΚΚΕ Εσωτερικού», Αθήνα 1976, σελ. 44-45.
60. Πάνος Δημητρίου (επ.): «Η διάσπαση του ΚΚΕ - Μέσα από τα επίσημα κείμενα του ΚΚΕ», τ. Β΄, εκδόσεις «Θεμέλιο», Αθήνα 1978, σελ. 455-456.
61. Βλ. ενδεικτικά Μπάμπης Δρακόπουλος: «Η ταχτική μας» στο Σταύρος Καράς: «Αποφάσεις και προβληματισμοί του ΚΚΕ Εσωτερικού», τ. Β΄, εκδόσεις της ΚΕ του «ΚΚΕ Εσωτερικού», Αθήνα 1976, σελ. 114-138.
62. Σταύρος Καράς: «Η ιδεολογία και πολιτική στο ΚΚΕ (εσωτερικού)», εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1978, σελ. 72-75.
63. Σταύρος Καράς: «Η ιδεολογία και πολιτική στο ΚΚΕ (εσωτερικού)», εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1978, σελ. 174-177.
64. Stathis Kalyvas - Nikos Marantzidis: «The Two Paths of the Greek Communist Movement», στο «The crisis of communism and party change» «ICPS» Editions, Barcelona 2003, σελ. 15-16.
65. Αντώνης Μπριλλάκης: «Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα», εκδόσεις «Εξάντας», Αθήνα 1980, σελ. 261.
66. Stathis Kalyvas - Nikos Marantzidis: «The Two Paths of the Greek Communist Movement», στο «The crisis of communism and party change» «ICPS» Editions, Barcelona 2003, σελ. 18.
67. Βλ. ΚΕ του ΚΚΕ: «14ο Συνέδριο (Ντοκουμέντα)», εκδόσεις της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1994 και Τάσος Παππάς: «Η χίμαιρα της μεγάλης Αριστεράς», εκδόσεις «Δελφίνι», Αθήνα 1993, σελ. 34, όπου αναφέρεται η δήλωση του Μίμη Ανδρουλάκη περί από τα πριν σχεδιασμού για αλλαγή πορείας και όχι συνασπισμό κομμάτων.