Το κείμενο του Φρ. Ένγκελς «Περίγραμμα μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» είναι το πρώτο μιας σειράς έργων που θα δημοσιευτούν σε ξεχωριστή συλλογή και θα αναδεικνύουν την εργασία που πραγματοποίησαν οι θεμελιωτές του επιστημονικού κομμουνισμού από κοινού και σε συνεργασία με άλλους διανοητές και αγωνιστές, κατά τη διάρκεια μισού σχεδόν αιώνα πρωτότυπης θεωρητικής έρευνας, έντονων κοινωνικών αγώνων και αδιάκοπης οργανωτικής δουλειάς.

Το «Περίγραμμα» του Ένγκελς τράβηξε την προσοχή του Μαρξ, έγινε η αφορμή της μετέπειτα φιλίας και συνεργασίας τους. Μέχρι τη δημοσίευση του έργου, οι δυο τους είχαν μία μόνο, «αρκετά ψυχρή», συνάντηση, στις 16 Νοέμβρη 1842, όπως θυμάται ο Ένγκελς μετά από χρόνια, στα τέλη Απρίλη του 1895, στο γράμμα του στον Φραντς Μέρινγκ¹.

Η συνάντηση αυτή πραγματοποιήθηκε στην Κολονία, καθώς ο Ένγκελς βρισκόταν καθ’ οδόν προς το Μάντσεστερ, και η αιτία της «ψυχρότητας» ήταν η τότε θετική άποψη του Ένγκελς για τον Έντγκαρ Μπάουερ, για τον οποίο ο Μαρξ είχε την εκτίμηση ότι πρόβαλλε έναν κομμουνισμό «στα λόγια» και βασιζόταν μόνο στην επιθυμία του να «δρα με τον πιο ακραίο τρόπο»².

Ο Ένγκελς, φτάνοντας στην πατρώα επιχείρηση στην Αγγλία, «δεν καθόταν απλώς στο γραφείο του εργοστασίου, πήγαινε στις βρόμικες συνοικίες όπου ζούσαν οι εργάτες κι έβλεπε με τα μάτια του τη φτώχεια και τη δυστυχία τους. Δεν αρκέστηκε όμως στις προσωπικές του παρατηρήσεις, διάβασε όλα όσα είχαν γραφεί πριν από αυτόν για την κατάσταση της αγγλικής εργατικής τάξης, μελέτησε προσεκτικά όλα τα επίσημα ντοκουμέντα που του ήταν προσιτά. Καρπός των μελετών και των παρατηρήσεων αυτών ήταν το βιβλίο Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, που βγήκε το 1845»³.

Όμως, πριν Την κατάσταση της εργατικής τάξης, ο Ένγκελς έγραψε, μεταξύ άλλων, τέσσερα άρθρα για τα Γερμανο-γαλλικά χρονικά που εξέδιδαν ο Μαρξ με τον Ρούγκε, ανταποκρινόμενος σε σχετική πρόσκλησή τους. Το πρώτο από αυτά, το «Περίγραμμα μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας», δημοσιεύτηκε στο περιοδικό το Φλεβάρη του 1844. «Στο έργο αυτό εξέτασε από τη σκοπιά του σοσιαλισμού τα βασικά φαινόμενα του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, σαν αναγκαία επακόλουθα της κυριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας. Η επαφή του με τον Ένγκελς συντέλεσε αναμφισβήτητα στο ν’ αποφασίσει ο Μαρξ ν’ ασχοληθεί με την πολιτική οικονομία, με την επιστήμη στην οποία τα έργα του προκάλεσαν ολόκληρη επανάσταση.»⁴

Ο Ένγκελς είναι ο πρώτος σοσιαλιστής που εφάρμοσε τη διαλεκτική μέθοδο στην ανάλυση των οικονομικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας. Εξετάζει το σύνολο των οικονομικών φαινομένων ως αλληλεξαρτώμενων, στην εξέλιξή τους, αναδεικνύοντας την ενότητα και την πάλη των αντιθέτων ως τη βάση αυτής της εξέλιξης. Κεντρικό σημείο και αφετηρία της ανάλυσής του είναι η κριτική της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και του συστήματος των αστικών σχέσεων που στηρίζονται σε αυτήν. Ενώ ακόμα και οι καλύτεροι εκπρόσωποι της αστικής πολιτικής οικονομίας εκείνης της εποχής θεωρούσαν την ατομική ιδιοκτησία και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής υλοποίηση του ορθού λόγου κι αιώνια κατάσταση πραγμάτων, ο Ένγκελς αποκάλυψε την εξέλιξη των εσωτερικών αντιφάσεων αυτής της μορφής ιδιοκτησίας, την αναπόφευκτη όξυνση των κοινωνικών ανταγωνισμών του αστικού κόσμου, την αιτία της μελλούμενης κοινωνικής επανάστασης. Επιπλέον, ο Ένγκελς, σε αντίθεση με το μικροαστικό σοσιαλισμό του Προυντόν, δεν περιορίστηκε σε μια ηθική καταδίκη του καπιταλισμού, αλλά αποκάλυψε την ιστορική αναγκαιότητα, όπως και τα ιστορικά όρια της ατομικής ιδιοκτησίας, δείχνοντας το μοναδικό πραγματικό τρόπο εξάλειψής της, που δεν είναι άλλος από τη σοσιαλιστική επανάσταση.

Ο Ένγκελς στο άρθρο του μιλάει για τις αντιφάσεις μεταξύ της μικρής και της μεγάλης παραγωγής. Στη βιομηχανία η μεγάλη παραγωγή παραμερίζει τη μικρή, τα πλήθη των μικροαστών συρρικνώνονται βαθμιαία και στη θέση τους έρχονται, από τη μια, οι πλούσιοι καπιταλιστές και, από την άλλη, οι εξαθλιωμένοι προλετάριοι. Το ίδιο συμβαίνει και στη γεωργία, όπου η μεγάλη γαιοκτησία καταπίνει το μικρό αγροτικό νοικοκυριό. Σε αυτήν τη διαδικασία «συγκεντροποίησης της ιδιοκτησίας» ο Ένγκελς βλέπει ένα νόμο «τόσο έμφυτο στην ατομική ιδιοκτησία όσο και όλοι οι υπόλοιποι».

Ο Ένγκελς προχωράει περισσότερο από τους ουτοπικούς σοσιαλιστές στην ανάλυση των αντιφάσεων της αστικής κοινωνίας και την εμπλουτίζει με νέες θεωρητικές θέσεις και συμπεράσματα. Ωστόσο δεν έχει ακόμα αποβάλει μια έντονα ηθική απόχρωση που χαρακτήριζε τους προγενέστερους ουτοπικούς σοσιαλιστές. Για παράδειγμα, καταδικάζει αναφανδόν το εμπόριο, βλέποντας σε αυτό μόνο αρνητικές πλευρές, ψέμα και κυνισμό, απορρίπτοντας την οποιαδήποτε θετική επίδρασή του στην πρόοδο της ανθρωπότητας.

Την εποχή της συγγραφής του «Περιγράμματος» οι αστοί οικονομολόγοι συζητούσαν για το μονοπώλιο κάθε είδους –της ιδιοκτησίας, του εμπορίου– σαν να ήταν η πανάκεια για τα όλα κακά του ανταγωνισμού. Όμως, ο ανταγωνισμός, που ξεπηδάει από τη φύση της ατομικής ιδιοκτησίας, χαρακτηρίζει όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Στον ανταγωνισμό κυριαρχεί ο νόμος του ισχυρού. Όσο υπάρχει αυτή η μορφή ιδιοκτησίας, κανένα μονοπώλιο δεν είναι σε θέση να εξαλείψει τον ανταγωνισμό μεταξύ της μεγάλης και της μικρής παραγωγής, μεταξύ των ξεχωριστών εμπορευματοπαραγωγών, μεταξύ του εργάτη και του καπιταλιστή, μεταξύ των ίδιων των εργατών. Η ατομική ιδιοκτησία και ο ανταγωνισμός οδηγούν στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, στη μαζική εξαθλίωση, στις επαναλαμβανόμενες κρίσεις. Ο Ένγκελς βλέπει στις κρίσεις τη σαφέστερη απόδειξη της αστάθειας της αστικής κοινωνίας. Η ζήτηση δεν μπορεί να συμπέσει με την προσφορά, επειδή οι άνθρωποι είναι απομονωμένοι, ο καθένας «στη δική του, άξεστη μοναξιά», η κοινωνία είναι εξατομικευμένη. «Πραγματοποιήστε την παραγωγή συνειδητά ως ανθρώπινα όντα –και όχι ως διασκορπισμένα άτομα δίχως συνείδηση του είδους σας– και θα έχετε υπερβεί όλες αυτές τις τεχνητές και αβάσιμες αντιθέσεις.» Ο ανταγωνισμός γεννάει το μονοπώλιο και το μονοπώλιο οξύνει τον ανταγωνισμό. Για την πραγματική εξάλειψη του ανταγωνισμού είναι αναγκαία η εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.

Ο Ένγκελς δε βλέπει στην κοινωνία κάποια συσσώρευση αταξίας ή τυχαιοτήτων. Με την ανάλυσή του αποκαλύπτει τους καθορισμένους, ανεξάρτητους από τη θέληση των ανθρώπων, αντικειμενικούς νόμους της κοινωνικής εξέλιξης που βασίζονται στην ατομική ιδιοκτησία. Μόνο η εξάλειψη της μορφής της ιδιοκτησίας που γεννάει αυτούς τους νόμους θα οδηγήσει και στην εξάλειψη των ίδιων των νόμων.

Παράλληλα με την κριτική του καπιταλισμού, ο Ένγκελς ασκεί κριτική και στους αστούς οικονομολόγους της εποχής του, χωρίς να ξεχωρίζει τον Σμιθ και τον Ρικάρντο –που είχαν σημαντική συμβολή στην επιστήμη της πολιτικής οικονομίας– από εκπροσώπους της χυδαίας θεωρίας. Στο τότε στάδιο της θεωρητικής του εξέλιξης, ο Ένγκελς δεν έφτασε στην κατανόηση και αποδοχή της εργασιακής θεωρίας της αξίας, πιστεύοντας ότι σε συνθήκες ατομικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί να υπάρξει αφηρημένη ή «πραγματική» αξία και ότι, αν υπάρχει οποιαδήποτε αξία, αυτή είναι μόνο η ανταλλακτική. Συνεπώς, η διαφορά των τιμών και το επίπεδό τους εξαρτώνται αποκλειστικά από τη σχέση προσφοράς και ζήτησης και το κέρδος είναι το αποτέλεσμα της αμοιβαίας εξαπάτησης πωλητών και αγοραστών. Επιπλέον, ο Ένγκελς έβλεπε στη θεωρία της αξίας των Σμιθ και Ρικάρντο μια ηθελημένη σύγχυση για την απόκρυψη της ανηθικότητας του εμπορίου, που είχε σκοπό να «διατηρήσει κάποιας μορφής πρόσχημα ότι η τιμή συνδέεται κάπως με την αξία».

Στο άρθρο του ο Ένγκελς ανατρέπει τη δημοφιλή εκείνη την εποχή, απάνθρωπη θεωρία του Μάλθους, αποδεικνύοντας ότι ο «πλεονάζων πληθυσμός» δεν οφείλεται στις λειτουργίες της φύσης, αλλά αποτελεί επακόλουθο της ασίγαστης τάσης των αστών για υπερκέρδη.

Το «Περίγραμμα» προκάλεσε το μεγάλο ενδιαφέρον του Μαρξ και τον ώθησε να εντείνει την ενασχόλησή του με την πολιτική οικονομία. Ο Μαρξ μελέτησε το «Περίγραμμα» κι έκανε συχνές αναφορές στο έργο, τόσο στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, όπου μιλάει για ένα «ιδιοφυές δοκίμιο για την κριτική των οικονομικών κατηγοριών»⁵, όσο και στον πρώτο τόμο Του Κεφαλαίου, όπου χρησιμοποιούνται αποσπάσματα. Μετά από τη δημοσίευση του «Περιγράμματος» άρχισε η αλληλογραφία μεταξύ του Μαρξ και του Ένγκελς, η «τακτική γραπτή ανταλλαγή ιδεών»⁶ τους.

Το πρώτο οικονομικό έργο του Ένγκελς φέρει τα σημάδια της επίδρασης των ηθικών αντιλήψεων των ουτοπικών σοσιαλιστών και του αφηρημένου ουμανισμού του Φόιερμπαχ. Στην προσπάθεια αποκάλυψης του ταξικού χαρακτήρα της ατομικής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, ο συγγραφέας δεν εμβαθύνει στο θέμα της εθνοκρατικής συγκρότησης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η ανολοκλήρωτη μελέτη της ουσίας σημαντικών θεωρητικών ζητημάτων της οικονομίας γίνεται αισθητή και σε αυτήν οφείλονται ορισμένες εκτιμήσεις που στη συνέχεια αναθεώρησε ο ίδιος, ενώ σε μεταγενέστερες επιστολές του χαρακτηρίζει αυτό το άρθρο του ξεπερασμένο. Ωστόσο, η θεωρητική συμβολή του άρθρου του Ένγκελς συνίσταται στην αποκάλυψη της ατομικής ιδιοκτησίας ως της βάσης της υλικής και της πνευματικής ζωής της αστικής κοινωνίας, στην ανάδειξη του σοσιαλισμού ως προϊόντος της εξέλιξης των εγγενών αντιφάσεων της καπιταλιστικής παραγωγής.

Το «Περίγραμμα μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» αποτέλεσε την αφετηρία ενός κύκλου έρευνας της πολιτικής οικονομίας της εργατικής τάξης, ενός κύκλου που σε ό,τι αφορά τον Ένγκελς κλείνει, σε αδρές γραμμές, με την ολοκλήρωση της δημοσίευσης του τρίτου τόμου Του Κεφαλαίου του Μαρξ.

 

Ορισμένα ζητήματα σχετικά με τη μετάφραση:

Το άρθρο του Ένγκελς «Περίγραμμα μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» μεταφράστηκε από το γερμανικό πρωτότυπο «Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie»⁷ και αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης μεταφραστικής προσπάθειας στο πνεύμα που αναφέρεται στην αρχή αυτού του σημειώματος. Κατά τη μετάφραση λήφθηκαν υπόψη οι μεταφράσεις στα αγγλικά (K. Marx, F. Engels, Collected Works, Lawrens and Wishart, London, 1975) και τα ρωσικά (К. Маркс и Ф. Энгельс, Сочинения, ГИПЛ, второе издание).

Το κείμενο παρουσιάζει τις γνωστές δυσκολίες που επιβάλλουν στους μεταφραστές ιδιαίτερη προσοχή στην απόδοση εννοιών και όρων, ώστε να γίνονται κατανοητοί από το σύγχρονο αναγνώστη, χωρίς να γίνονται αποκλίσεις από το πρωτότυπο.

Ένα παράδειγμα είναι η απόδοση στα ελληνικά του τίτλου του έργου. Πριν τη μετάφραση που έχει στη διάθεσή του ο αναγνώστης, το κείμενο αυτό αναφέρεται σε αρκετές βιβλιογραφικές πηγές, σημαντικότερες από τις οποίες είναι:

1. Η μετάφραση Του Κεφαλαίου, του Π. Μαυρομμάτη, όπου στο Παράρτημα, στο τμήμα που αφορά τη Βιβλιογραφία, βρίσκουμε: «Σχεδιαγράφημα για μια κριτική της πολιτικής οικονομίας», Κεφάλαιο, τόμ. 1, σελ. 806.
2. Το άρθρο του Λένιν «Φρίντριχ Ένγκελς» (Άπαντα, τόμ. 2, σελ. 10), όπου στη ροή του κειμένου αναφέρεται ως «Κριτικές μελέτες πάνω στην πολιτική οικονομία» και στη σχετική υποσημείωση και παραπομπή 7 ως «Δοκίμιο κριτικής της πολιτικής οικονομίας».
3. Η παλιά έκδοση της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας της Φιλοσοφικής και Οικονομικής Βιβλιοθήκης, όπου από τον πρόλογο του Μαρξ απουσιάζει η ονομαστική αναφορά στο έργο.
4. Η έκδοση Karl Marx. Κείμενα από τη δεκαετία του 1840. Μια ανθολογία. Επιλογή, (μετάφραση-επιμέλεια Θανάσης Γκιούρας), εκδ. ΚΨΜ, 2014, και το Karl Marx, Το Κεφάλαιο, τόμ. πρώτος, εκδ. ΚΨΜ, 2016 (δες, π.χ., σελ. 55, υποσημ. 28: «Περίγραμμα μιας κριτικής της οικονομικής επιστήμης»).

 

Η Συντακτική Επιτροπή της 
ΚΟΜΕΠ υιοθέτησε ως ορθότερη την απόδοση «Περίγραμμα μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας», που περιέχεται και στην τελευταία ελληνική μετάφραση της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας του Μαρξ από τον Χρ. Μπαλωμένο (εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2010), αποκαθιστώντας το «einer» ως «μιας» και αποδεχόμενη ως ορθότερη την απόδοση του όρου «Nationalökonomie», που αφορά την οικονομική θεωρία, με τον όρο «Πολιτική Οικονομία». Επιπλέον, με τον τρόπο αυτό αποδίδεται ορθότερα η ιστορική και λογική σχέση των δύο έργων –το αρχικό «Περίγραμμα» του Ένγκελς ολοκληρώνεται στην Κριτική του Μαρξ.