Το παρόν κείμενο συνοψίζει τις βασικές αλλαγές στην κλαδική διάρθρωση της εγχώριας οικονομίας την τελευταία 20ετία, αλλαγές στις οποίες αποτυπώνεται, ανάμεσα σε άλλα, η περίοδος της ανάπτυξης του 2000-2008, η βαθιά καπιταλιστική κρίση του 2008-2012, οι μεταβολές της επόμενης περιόδου με την πράσινη - ψηφιακή μετάβαση, τη διόγκωση του τουρισμού και του ρόλου της χώρας ως κόμβου μεταφοράς, την κρίση του 2020-2021.

Πρόκειται συνεπώς για μια 20ετία σημαντικών μεταβολών στη δομή και τη διάρθρωση της εγχώριας οικονομίας που πρέπει να ληφθούν υπόψη προκειμένου να εξειδικευθεί και να γίνει πιο συγκεκριμένη η παρέμβαση του Κόμματος σε διαφορετικούς κλάδους και διαφορετικές περιοχές αλλά και στο σύνολο της οικονομίας γενικότερα. Ειδικότερα, η μελέτη της κλαδικής διάρθρωσης αφορά πλευρές που σχετίζονται τόσο με το περιεχόμενο της διαπάλης σε κάθε χώρο, που συνδέεται άμεσα με τη δυναμική κάθε κλάδου, όσο και με τη διάταξη των δυνάμεων και με ειδικές πλευρές της παρέμβασης του Κόμματος. Για παράδειγμα, η διάταξη και η εξειδίκευση της διαπάλης οφείλει να λαμβάνει υπόψη αν ο κλάδος, στο σύνολό του, είναι κλάδος δυναμικός ή σε υποχώρηση, αν είναι υψηλής οργανικής σύνθεσης ή όχι, αν πρόκειται για κλάδο πολύ υψηλής κερδοφορίας κ.ά.

Η μελέτη της εσωτερικής διάρθρωσης του κεφαλαίου και της δομής της οικονομίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας της οικονομίας και –καθώς, σε τελευταία ανάλυση, η οικονομική βάση καθορίζει διαλεκτικά το εποικοδόμημα– της κοινωνίας εν γένει.

Καθώς το κοινωνικό κεφάλαιο συγκροτείται από πολλά επιμέρους κεφάλαια, που βρίσκονται σε μια κατάσταση διαρκούς ανταγωνισμού, είναι αδύνατο να εξαχθούν συμπεράσματα για την κίνηση της οικονομίας εξετάζοντας το κεφάλαιο αποσπασμένα απ’ αυτή τη διάρθρωσή του, απ’ την κατανομή του στους διαφορετικούς κλάδους και στις υποδιαιρέσεις του. Οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις, οι αντιθέσεις ανάμεσα σε διαφορετικούς κλάδους κ.ά., αποτελούν συστατικά στοιχεία της ίδιας της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Άλλωστε, η διαρκής μετακίνηση του κεφαλαίου από τον έναν κλάδο στον άλλο αποτελεί συστατικό στοιχείο της ίδιας της διαμόρφωσης του μέσου ποσοστού κέρδους, τελικά της ίδιας της καπιταλιστικής παραγωγής.

Η κλαδική διάρθρωση και οι μεταβολές της διαδραματίζουν ακόμα πιο αποφασιστικό ρόλο στις σημερινές συνθήκες της μεγάλης κίνησης και διαπλοκής του κεφαλαίου σε διακρατικό επίπεδο και της ένταξης της χώρας στην ΕΕ. Παράλληλα, η καλύτερη κατανόηση της κλαδικής διάρθρωσης της οικονομίας, σε επίπεδο χώρας και σε περισσότερο «τοπικό» επίπεδο, μπορεί να βοηθήσει ώστε να εξειδικευτεί καλύτερα η πολιτική του Κόμματος, όπως και να γίνει μια πιο αποτελεσματική διάταξη δυνάμεων.

Το παρόν κείμενο επιχειρεί μια προσέγγιση βασικών τάσεων στη διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας, σε επίπεδο κλάδων. Εντάσσεται στην ευρύτερη μελέτη για τη διάρθρωση της απασχόλησης και της εργατικής τάξης της εγχώριας οικονομίας, που βρίσκεται στις τελευταίες φάσεις επεξεργασίας της.

Σημειώνεται η τρέχουσα αστική συζήτηση για το λεγόμενο «παραγωγικό μοντέλο» που αποτυπώνει αστικούς προβληματισμούς που σχετίζονται με την κλαδική διάρθρωση της εγχώριας οικονομίας. Με τη σειρά τους οι προβληματισμοί σχετίζονται με ενδοαστικούς ανταγωνισμούς αναφορικά για μερίδια αγοράς, πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις ή ακόμα ανταγωνισμούς «πελατών - προμηθευτών» για την κατανομή της πίτας των κερδών. Σχετίζεται και με αστικές αναζητήσεις για τις ιεραρχήσεις που αφορούν το γενικό προσανατολισμό της καπιταλιστικής ανάπτυξης της χώρας. Η συζήτηση αυτή, άλλωστε, έχει στη χώρα μας μια ιστορία¹ δεκαετιών. Μια προηγούμενη επισκόπηση της ταξικής διάρθρωσης έχει γίνει στο 21ο Συνέδριο του ΚΚΕ².

Η καπιταλιστική ανάπτυξη έχει δεδομένα ταξικά χαρακτηριστικά, ανεξαρτήτως κλαδικής διάρθρωσης. Φυσικά, δεν παραγνωρίζουμε την επίδραση ορισμένων πλευρών της διάρθρωσης που επιδρούν σε πολλές πλευρές της οικονομικής ζωής, όπως ο τρόπος απομύζησης της υπεραξίας, η κατανομή της σε τόκο, γαιοπρόσοδο και επιχειρηματικό κέρδος, τα μονοπώλια και η σημασία τους. Η μελέτη για την κλαδική διάρθρωση οδηγεί στην ανάδυση πλευρών που απαιτούν βαθύτερη διερεύνηση και θεωρητική επεξεργασία όταν εξετάσει κανείς το σχετικό μέγεθος ορισμένων κλάδων της οικονομίας στο σύνολό της, όπως η σημασία της γαιοπροσόδου στην εγχώρια οικονομία και σύγχρονες πλευρές της (όπως τουρισμός - airbnb και τιμές γης).

Σε αυτό το τμήμα του κειμένου εξετάζουμε την κλαδική κατανομή της παραγωγής, ενώ παρουσιάζουμε μια πρώτη συσχέτιση με την αντίστοιχη κλαδική κατανομή στην Ευρωζώνη. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε πως η αστική στατιστική καταγράφει «παραγωγή» και «προστιθέμενη αξία» και σε κλάδους που με όρους μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας δεν παράγουν νέα αξία, π.χ. εμπόριο.

Τα στοιχεία έχουν αντληθεί απ’ την EUROSTAT. Χρησιμοποιήθηκαν πίνακες για την αξία παραγωγής, τη συνολική απασχόληση και για τα στοιχεία συγκέντρωσης του κεφαλαίου.³ Φυσικά, τα στοιχεία της αστικής στατιστικής δεν περιλαμβάνουν την κατηγορία της αξίας ως τέτοιας. Η πλησιέστερη ωστόσο αστική κατηγορία στην κατηγορία της αξίας είναι αυτή της συνολικής παραγωγής - output. Εδώ χρησιμοποιούμε τα δευτερογενή στοιχεία της αστικής στατιστικής, δεδομένα που προκύπτουν απ’ την επεξεργασία πολλών πρωτογενών στοιχείων και χρησιμοποιούνται και για τον υπολογισμό του ΑΕΠ και άλλων σχετικών μεγεθών.

Ο πίνακας 1 αποτυπώνει την εξέλιξη του μεγέθους της συνολικής παραγωγής για τους μεγαλύτερους κλάδους, τόσο σε όρους –σταθερών– τιμών (σε εκατομμύρια ευρώ) όσο και ως ποσοστό της συνολικής αξίας παραγωγής⁴ για όλους τους κλάδους.

Σε πρώτη ανάγνωση, η διάρθρωση της οικονομίας στους επιμέρους κλάδους εμφανίζει σχετικά μικρή διαφοροποίηση την 20ετία. Η σημαντικότερη αλλαγή είναι μια δραστική μείωση της συνεισφοράς του κλάδου των κατασκευών, που υποχωρεί σχεδόν στο 1/3 του μεγέθους –σε όρους συνολικής παραγωγής– το 2021 σε σχέση με το 2001 και παράλληλα μια σημαντική αύξηση στις μεταφορές, στις τηλεπικοινωνίες - 
πληροφορική, στον «κλάδο ακίνητης περιουσίας». Ειδικά, επισημαίνεται η πολύ μεγάλη συνεισφορά της ακίνητης περιουσίας στο ΑΕΠ, που σχετίζεται τόσο με τις μεγάλες επενδύσεις σε κατοικίες τις προηγούμενες δεκαετίες όσο και με τη σχέση του κλάδου με τον τουρισμό. Παράλληλα, ο κλάδος του επισιτισμού - τουρισμού εμφανίζεται σχετικά μειωμένος, αν και το στοιχείο αυτό μάλλον αντανακλά το συγκεκριμένο έτος (2021) όπου ο κλάδος ήταν σε μεγάλο βαθμό «κλειστός» λόγω της κρίσης COVID-19.

Ωστόσο, η διάρθρωση των κλάδων εμφανίζεται σημαντικά διαφοροποιημένη, αν εξετάσουμε τις μεταβολές σε επίπεδο υποκλάδων και όχι μόνο σε «συγκεντρωτικό επίπεδο».

Τα Σχήματα που ακολουθούν εμφανίζουν, εποπτικά, τις μεταβολές στο ποσοστό συμμετοχής των σημαντικότερων υποκλάδων στη συνολική κυκλοφορούσα αξία. Προσεγγίζουν τις μεταβολές και συγκριτικά με την Ευρωζώνη και τη Γερμανία, με την επιλογή της Γερμανίας να γίνεται για να δοθεί και μια εικόνα της πιο «βιομηχανικής» περιοχής της ΕΕ.

Τα Σχήματα 1 και 2 είναι διαφωτιστικά. Στα διαγράμματα αποτυπώνεται το ποσοστό της αξίας του κάθε υποκλάδου, σε σχέση με το σύνολο της κυκλοφορούσας αξίας, για την Ελλάδα, τη Γερμανία και την Ευρωζώνη. Παρουσιάζονται η Α αγροτική παραγωγή, Β μεταλλεία-ορυχεία, C μεταποίηση και οι υποκλάδοι της C10-C12 τρόφιμα-ποτά, C19 πετρελαιοειδή, C20 χημικά, C21 φάρμακο, C23 μη μεταλλικά προϊόντα, C24 βασικά μέταλλα, C25 μεταλλικά προϊόντα, C29 οχήματα, D ενέργεια, E ύδρευση, F κατασκευές, H μεταφορές και ο υποκλάδος H50 θαλάσσιες μεταφορές.

Στο Σχήμα 2 αποτυπώνονται οι κλάδου G εμπόριο και οι υποκλάδοι, G46 χονδρικό εμπόριο, G47 λιανικό εμπόριο, I επισιτισμός - τουρισμός, J61 τηλεπικοινωνίες, J62_J63 πληροφορική, K64 τράπεζες, L ακίνητη περιουσία, M69_M70 δικηγορικές - λογιστικές υπηρεσίες, Μ71 υπηρεσίες μηχανικών, M72 έρευνα, N διοικητικές δραστηριότητες (υπηρεσίες ενοικίασης, υπηρεσίες απασχόλησης, τουριστικά γραφεία), P εκπαίδευση, Q υγεία - πρόνοια, R τέχνες - διασκέδαση.

Σημειώνεται πως για τα στοιχεία στα Σχήματα χρησιμοποιούνται τρέχουσες τιμές –και όχι σταθερές– και ως εκ τούτου τα στοιχεία στα Σχήματα και στους Πίνακες δεν ταυτίζονται απόλυτα, αν και οι τάσεις είναι γενικά ίδιες.⁵

Η εγχώρια οικονομία εμφανίζει ορισμένους κλάδους σημαντικά διογκωμένους σε σχέση με την Ευρωζώνη. Εμφανίζει σημαντικά μεγαλύτερη ποσοστιαία αξία στην αγροτική παραγωγή, στην ενέργεια, στο εμπόριο, στις μεταφορές, στον επισιτισμό, στην ακίνητη περιουσία και στη δημόσια διοίκηση. Αντίθετα, εμφανίζει σημαντικά μικρότερη συμμετοχή στη μεταποίηση, στην πληροφορική, στις επιστημονικές υπηρεσίες και στην υγεία.

Παράλληλα, τα Σχήματα απεικονίζουν τις μεγάλες διαφοροποιήσεις στην εσωτερική κλαδική δομή, στη σχέση ανάμεσα στους διαφορετικούς υποκλάδους την περίοδο 2000-2020. Έτσι, για παράδειγμα, ενώ η μεταποίηση εμφανίζεται να έχει μάλλον αυξανόμενο μερίδιο στη συνολική παραγωγή την 20ετία που εξετάζουμε, εν τούτοις η αύξηση αφορά κυρίως ορισμένους κλάδους που σχετίζονται με τη λαϊκή κατανάλωση, τον τουρισμό και τις μεταφορές, ενώ η μεταποιητική παραγωγή που συνδεόταν με άλλους κλάδους της οικονομίας –κυρίως τις κατασκευές– συρρικνώθηκε.

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Η γεωργία (Α01) εμφανίζεται στην Ελλάδα σαφώς πιο σημαντική σε σχέση με την ΕΕ, καταγράφοντας μια συνολική παραγωγή της τάξης του 4% της συνολικής παραγωγής (που μάλιστα αυξάνεται ποσοστιαία την περίοδο 2010-2020), ποσοστό διπλάσιο του μέσου όρου της ΕΕ και 3-4 φορές μεγαλύτερο σε σχέση με τη Γερμανία.

Την περίοδο 2000-2010 ο κλάδος εμφάνισε μείωση της ποσοστιαίας συμμετοχής του στην αξία, πράγμα που σχετίζεται τόσο με τη μείωση της αξίας της αγροτικής παραγωγής σχεδόν κατά 15% όσο και με τη συνολική διόγκωση της αξίας παραγωγής της οικονομίας. Στη συνέχεια ανέκαμψε, ενώ την περίοδο 2021 εμφανίζει πάλι υποχώρηση.

Η μεγάλη συμμετοχή της αγροτικής παραγωγής στη συνολική παραγωγή έχει πολλαπλές πιθανές εξηγήσεις που μπορεί να είναι και αντιφατικές μεταξύ τους. Πλευρές που εξηγούν την υψηλή –σχετικά– αξία παραγωγής είναι το είδος των αγροτικών προϊόντων (π.χ. ελαιόλαδο), η διάρθρωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, ένα σχετικά υψηλό κόστος –μεγάλες αναλώσεις– λόγω διογκωμένων τιμών στα αγροτικά εφόδια αλλά και λόγω σχετικά μικρού κλήρου, τη μεγάλη συμμετοχή εργατικού δυναμικού στην αγροτική παραγωγή (συμμετοχή που παραμένει υψηλή παρά την υποχώρηση). Από την άλλη, το υψηλό σχετικά μερίδιο αξίας αγροτικής παραγωγής αποτυπώνει, ενδεχομένως, τη μικρότερη παραγωγή σε άλλους κλάδους της οικονομίας.

Σημειώνεται πως ο κλάδος απορροφά μεγάλο όγκο των ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου, και σε μηχανήματα και σε εξοπλισμό, που σχετίζεται, όπως έχουμε επισημάνει στο παρελθόν, με τον τρόπο αξιοποίησης των «κοινοτικών χρημαδοτήσεων» που στρέφονταν στην αγορά εξοπλισμού και μηχανημάτων. Παράλληλα, η διάρθρωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και το αναλογικά μικρό μέγεθός τους οδήγησε σε μικρή αύξηση της παραγωγικότητας.

ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ

Πίνακας 3: ΜΕΤΑΒΟΛΈΣ ΣΤΗΝ ΑΞΊΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΣΤΙΑΊΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΉ ΣΤΗ ΣΎΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΑΞΊΑΣ ΣΤΟ ΣΎΝΟΛΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΊΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΊΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΒΑΣΙΚΟΎΣ ΥΠΟΚΛΆΔΟΥΣ

Μετά από μια καθοδική πορεία την περίοδο 2000-2008, η συνεισφορά της μεταποίησης στη συνολική παραγωγή αξίας εμφανίζεται να αυξάνεται την περίοδο μετά την κρίση. Φυσικά το ποσοστό παραμένει σημαντικά μικρότερο απ’ το αντίστοιχο ποσοστό στην ΕΕ (που είναι πάνω από 25%), ωστόσο η καθοδική πορεία στην ΕΕ σε συνδυασμό με την ανοδική πορεία στη χώρα μας τείνει να εμφανίζει μια σύγκλιση.

Η εικόνα αυτή δεν είναι ενιαία Πιο συγκεκριμένα, εξετάζοντας τους επιμέρους μεταποιητικούς υποκλάδους, η εγχώρια παραγωγή εμφανίζεται μεγαλύτερη του μέσου όρου της ΕΕ στους κλάδους τροφίμων-ποτών, καταγράφοντας το 2020 το 5,1% της συνολικής παραγωγής της οικονομίας, σε αντιδιαστολή με το 4% της ΕΕ και το 3% της Γερμανίας και στον κλάδο πετρελαιοειδών (C19) που καταγράφει συνολική παραγωγή 3-4%, υπερδιπλάσια του μ.ό. της ΕΕ και της Γερμανίας. Στα τρόφιμα-ποτά αποτυπώνεται τόσο η σημασία του αγροτοδιατροφικού συμπλέγματος όσο και ενδεχομένως αυξημένη παραγωγή σε ορισμένα είδη που σχετίζονται με κατανάλωση - αναψυχή - τουρισμό (αναψυκτικά, αλκοολούχα κλπ.). Στον κλάδο των πετρελαιοειδών αποτυπώνεται τόσο το πολύ υψηλό κόστος ενέργειας –για τα δεδομένα της οικονομίας– όσο και η αξιοποίησή του για εξαγωγές.

Σε ορισμένους άλλους υποκλάδους της μεταποίησης η παραγωγή εμφανίζεται με διακυμάνσεις γύρω από το μ.ό. της ΕΕ. Πρόκειται ειδικότερα για τον κλάδο επεξεργασίας χαρτιού (C17), στον οποίο αποτυπώνονται οι μεγάλες επενδύσεις που έγιναν την τελευταία περίοδο, τον κλάδο C23 (μη μεταλλικά προϊόντα) που περιλαμβάνει γυαλί, κεραμικά, είδη υγιεινής κ.ά. και εμφανίζει μια δυναμική (φτάνοντας στο 0,7% της συνολικής παραγωγής), αλλά και τον κλάδο βασικών μετάλλων (C24) που φτάνει στο 1,2% της συνολικής εγχώριας παραγωγής, ποσοστό αντίστοιχο αυτού της ΕΕ και της Γερμανίας. Ο κλάδος βασικών μετάλλων αφορά κυρίως την πρωτογενή επεξεργασία των μετάλλων και την παραγωγή «απλών» βιομηχανικών μεταλλικών προϊόντων. Στην Ελλάδα ο κλάδος αφορά κατά κύριο λόγο τη μεταλλουργία αλουμινίου και την παραγωγή καλωδίων για ενέργεια, ενώ είναι σε μεγάλο βαθμό κλάδος «εντάσεως κεφαλαίου» με πολύ μεγάλη οργανική σύνθεση. Σημαντική δυναμική εμφανίζει και ο κλάδος φαρμάκου (C21) που καταγράφει σημαντική αύξηση με πάνω από 1%, το 2020 με αύξηση πάνω από 80% σε σχέση με το 2010, αποτυπώνοντας μάλλον τη στροφή στα γενόσημα.

Αξίζει επίσης εδώ να φωτίσουμε τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε τρέχουσες και σταθερές τιμές, χρησιμοποιώντας την εξέλιξη στο μερίδιο αξίας για τον υποκλάδο του φαρμάκου και των πετρελαιοειδών. Το 2023 τα πετρελαιοειδή καταγράφουν περίπου 6% σε όρους αξίας σε τρέχουσες τιμές (Σχήμα 1), ενώ το 2005 μόλις 3,5% σε όρους σταθερών τιμών. Αντίθετα, τα φάρμακα καταγράφουν αξία 1,5% σε όρους σταθερών τιμών και μόλις 0,9% σε όρους τρεχουσών τιμών την ίδια περίοδο, που σχετίζεται με τη διαφοροποίηση τόσο του μίγματος των παραγόμενων φαρμάκων όσο και με την τιμολογιακή πολιτική. Ωστόσο, και στο φάρμακο –σε τρέχουσες τιμές– εμφανίζεται αύξηση 50% την τελευταία 5ετία.

Σε κάθε περίπτωση, η σχετική σταθερότητα της μεταποίησης στη συνολική αξία –η συμμετοχή της μεταποίησης στη συνολική αξία μειώνεται το 2010 στο 85% της συμμετοχής της το 2000, για ανακάμψει στο 95% της συμμετοχής το 2023– συναποτελείται από διαφορετικές αντιφατικές εσωτερικές κινήσεις. Την περίοδο 2000-2010 οι περισσότεροι υποκλάδοι και η μεταποίηση ως σύνολο δεν ακολουθούν την ανάπτυξη σε άλλους κλάδους της οικονομίας, οδηγώντας σε υποχώρηση του μεριδίου της μεταποίησης. Στη συνέχεια η μεταποίηση αυξάνεται ταχύτερα, οδηγώντας σε διεύρυνση του μεριδίου της, που όμως αφορά νέους κλάδους και κυρίως συγκεντρώνεται σε λίγους από αυτούς. Στους υπόλοιπους –στην πλειονότητα– των κλάδων της μεταποίησης, ιδίως της παραγωγής μεταλλικών προϊόντων, οχημάτων, μηχανημάτων κ.ά., η εγχώρια παραγωγή είναι σημαντικά μικρότερη από την παραγωγή στην ΕΕ και στη Γερμανία.

ΕΝΕΡΓΕΙΑ

Στον κλάδο ενέργειας, η μεγάλη διόγκωση της παραγόμενης αξίας αποτυπώνει την εκτίναξη του κόστους και των τιμών της ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα, με τη συνολική παραγωγή –output– να αγγίζει το 2,2%, σημαντικά αυξημένο σε σχέση το 2000 με όρους σταθερών τιμών.

Όταν εξεταστεί το ζήτημα με όρους τρεχουσών τιμών (αποτυπώνεται στο Σχήμα 1) εμφανίζεται μια τεράστια διαφοροποίηση σε σχέση με τη σύγκριση σε σταθερές τιμές. Ειδικότερα, το 2000 η συνολική αξία της ηλεκτρικής ενέργειας ήταν περίπου το 2% της συνολικής παραγωγής, μικρότερη σε ποσοστό σε σχέση με την ΕΕ, ενώ το 2020 η χώρα μας ήταν πάνω απ’ το μ.ό. της ΕΕ. Επίσης παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον πως στη Γερμανία η συνολική αξία της ενέργειας βαίνει –ως ποσοστό– μειούμενη, παρά τα «πρωτεία» της συγκεκριμένης χώρας στην «Πράσινη Ενέργεια».

Η μεγάλη απόκλιση ανάμεσα σε τρέχουσες τιμές (Σχήμα 1) και σταθερές τιμές αποτυπώνει ανάμεσα σε άλλα και την εκτόξευση των σχετικών τιμών της ενέργειας από το 2010 και μετά.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ

Τα στοιχεία αποτυπώνουν τη δραστική μείωση του κλάδου των κατασκευών (F) από το 6,5% της συνολικής παραγωγής το 2010 στο περίπου 3% το 2020, σε αντιδιαστολή με την ΕΕ που ο κλάδος εμφανίζεται να κυμαίνεται περίπου στο 6%. Ο κλάδος εμφανίζει μια σχετική επάνοδο την περίοδο 2021-2023 Η ραγδαία μείωση του σχετικού όγκου του κλάδου των κατασκευών την περίοδο που εξετάζουμε είναι μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στην κλαδική σύνθεση της οικονομίας το εξεταζόμενο διάστημα.

ΕΜΠΟΡΙΟ

Τα στοιχεία αποτυπώνουν επίσης δραστικές αλλαγές στο εμπόριο την περίοδο που εξετάζουμε. Το λιανικό εμπόριο (G47) υποχώρησε σημαντικά από σχεδόν 5% της συνολικής αξίας σε περίπου 3,5% και πλέον καταγράφει ένα ποσοστό ανάλογο του μ.ό. της Ευρωζώνης. Αντίθετα, το χονδρικό εμπόριο (G46) αυξήθηκε και υπερβαίνει το 7%. Φυσικά, εδώ αξίζει να επισημανθεί η καταχρηστική χρήση της «παραγωγής» αξίας στον κλάδο του εμπορίου, αφού όπως είναι γνωστό πρόκειται κυρίως για αναδιανομή ήδη παραχθείσας. Σημειώνεται επίσης πως στο εμπόριο δεν καταγράφεται το σύνολο των πωλήσεων, αλλά αφαιρείται η αξία των εμπορευμάτων που έχουν αγοραστεί για πώληση.⁶

Η διαφοροποίηση αυτή είναι μια πολύπλοκη τάση που σχετίζεται με πολλές παραμέτρους:

• Το χονδρικό εμπόριο σχετίζεται όχι μόνο με το λιανικό αλλά και με άλλους κλάδους, π.χ. επισιτισμό - τουρισμό.
• Ένα κομμάτι του λιανικού εμπορίου καταγράφεται ως ηλεκτρονική υπηρεσία, ενώ αντίθετα το ηλεκτρονικό εμπόριο αλλοιώνει ως ένα βαθμό τη διάκριση ανάμεσα σε λιανικό και χονδρικό.
• Μεταφορά κατανάλωσης προϊόντων εστίασης στον κλάδο εστίασης και μείωση των τροφίμων που αγοράζονται ως εμπορεύματα (delivery έτοιμων προϊόντων σε αντιδιαστολή με την αγορά τους).
• Αποτυπώνεται και η γενικότερη φτωχοποίηση του πληθυσμού και η μείωση της κατανάλωσης πλατιών λαϊκών στρωμάτων, ειδικά σε ορισμένα εμπορεύματα.

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ

Οι κλάδοι των μεταφορών εμφανίζουν εντυπωσιακή δυναμική στη χώρα. Δυναμική εμφανίζει τόσο ο κλάδος των αεροπορικών μεταφορών (H51), αλλά πρωτίστως ο κλάδος των θαλάσσιων μεταφορών (Η50) που καταγράφει ένα δυσθεώρητο 4-5% της συνολικής αξίας, ποσοστό υπερπολλαπλάσιο της ΕΕ. Οι θαλάσσιες μεταφορές αποτυπώνονται, φυσικά, ως εμβληματική «συνιστώσα» της εγχώριας οικονομίας. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας τους αποτυπώνεται και στα στοιχεία του ενεργητικού, με το σύνολο των κεφαλαίων να είναι επενδυμένα σε μηχανήματα - πλοία. Σε επίπεδο μηχανημάτων και εξοπλισμού ο κλάδος συγκεντρώνει περισσότερο κεφάλαιο –με τη μορφή μηχανημάτων– από ό,τι οι υπόλοιποι μεγάλοι κλάδοι (πετρελαιοειδή, μέταλλο, τρόφιμα-ποτά, ενέργεια, τηλεπικοινωνίες) αθροιστικά.

Η μεγάλη εκτίναξη του κλάδου αποτυπώνει τη γενικότερη ένταση του τουρισμού στην εγχώρια οικονομία που επιδρά στις αεροπορικές και ακτοπλοϊκές μεταφορές. Παράλληλα, φαινόμενα μονοπώλησης στον κλάδο τόσο στην ακτοπλοΐα (2-3 όμιλοι) όσο και στις αεροπορικές μεταφορές (2 όμιλοι) επιδρούν στη διαμόρφωση μεγάλου μεριδίου αξίας στους κλάδους αυτούς. Από την άλλη, η μείωση των κατασκευών αντανακλάται κι εδώ με την υποχώρηση του μεριδίου των μεταφορών δια ξηράς.

ΕΠΙΣΙΤΙΣΜΟΣ - ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Ο κλάδος επισιτισμού - τουρισμού επίσης είναι σημαντικά αυξημένος στη χώρα σε σχέση με την ΕΕ και τη Γερμανία, ακόμα και αν συνυπολογίσουμε πως το 2020 ήταν εξαιρετικά «κακή» χρονιά για τον τουρισμό. Τα στοιχεία αναδεικνύουν μια εντυπωσιακή πορεία του κλάδου, με σημαντικές μεταβολές από το 2010 μέχρι το 2015, πορεία που –φυσικά– ανακόπηκε την περίοδο της πανδημίας.

Σημειώνεται πως κι εδώ εμφανίζεται σημαντική διαφοροποίηση ανάμεσα σε τρέχουσες και σταθερές τιμές, μεγαλύτερη από τους υπόλοιπους κλάδους, όπως και στην ενέργεια. Το ποσοστό στη συνολική αξία του κλάδου, σε τρέχουσες τιμές, έφτασε πριν την κρίση το 2020-2021 σχεδόν στο 8%, όπως φαίνεται στο Σχήμα 2.

ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ - ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ

Μετά από μια κάμψη λόγω της κρίσης, η σχετική αξία της παραγωγής στον κλάδο εμφανίζει άνοδο την περίοδο που εξετάζουμε, κυρίως το διάστημα 2000-2010.

Παράλληλα, ο κλάδος της πληροφορικής –η καθαυτή παραγωγή λογισμικού– αν κι εμφανίζει σαφείς ανοδικές τάσεις, εμφανίζεται σημαντικά μικρότερος, περίπου στο 1%, σε σχέση με την Ευρωζώνη όπου είναι σχεδόν τριπλάσιος.

Είναι επίσης πολύ ενδιαφέρουσα η πορεία του κλάδου, ειδικά του κλάδου των τηλεπικοινωνιών, συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρωζώνη, αποτυπώνοντας μεταξύ άλλων και τον έντονο μονοπωλιακό χαρακτήρα του.

Αναφορικά με τις επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, ο κλάδος εμφανίζει μια μεγάλη συσσώρευση επενδύσεων την τελευταία 10ετία. Ο κλάδος έχει απορροφήσει μεγάλο όγκο επενδύσεων απ’ τα προγράμματα πράσινης - ψηφιακής μετάβασης και αυτό αποτυπώνεται τόσο στα στοιχεία παγίου κεφαλαίου όσο και στο «κόστος» των τηλεπικοινωνιών που είναι σε επίπεδο συνολικής αξίας απ’ τα μεγαλύτερα στην ΕΕ.

Μπορούμε εδώ να υποθέσουμε ότι αποτυπώνεται η πολιτική έντονων επιδοτήσεων για υποδομές πληροφορικής (FFTH κλπ.) που, σε συνδυασμό με τον έντονο μονοπωλιακό χαρακτήρα του κλάδου, οδηγούν σε μια εκτόξευση της αξίας –κόστος τηλεπικοινωνιών– σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη.

ΑΚΙΝΗΤΗ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ

 Η ελληνική οικονομία εμφανίζει σημαντικά διογκωμένο κλάδο real estate, με τους δύο σχετικούς υποκλάδους να καταγράφουν αθροιστικά κοντά στο 11-12% της συνολικής αξίας της παραγωγής. Σε επίπεδο Ευρωζώνης η στατιστική δεν καταγράφει και τους δύο υποκλάδους και μπορούμε να υποθέσουμε ότι καταγράφονται αθροιστικά στον έναν.

Η εγχώρια οικονομία καταγράφει πολύ μεγάλο όγκο τεκμαρτών ενοικίων, αλλά και εισοδήματα απ’ την ακίνητη περιουσία που δεν αφορά τα τεκμαρτά ενοίκια.

Φυσικά, η αποτίμηση της ακίνητης περιουσίας ως οικονομικής δραστηριότητας παραγωγικής εμφανίζεται σε ολόκληρη την Ευρωζώνη. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί η μεγάλη σχετική σημασία του εν λόγω κλάδου στην εγχώρια οικονομία.

Τα τεκμαρτά ενοίκια επιδρούν δραστικά στην αύξηση τόσο του ΑΕΠ, των «μικτών κερδών», όσο και της κατανάλωσης στην εγχώρια οικονομία. Συντείνουν στην απάντηση στο «ερώτημα» της μεγάλης συνεισφοράς της κατανάλωσης στο ΑΕΠ και ως ένα βαθμό «υποδηλώνουν» τάσεις διόγκωσής του.

 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΈΣ

Οι δύο αυτοί κλάδοι (Μ-Ν) σε τελευταία ανάλυση αποτυπώνουν την τάση «αυτοτελοποίησης» πλευρών της οικονομικής δραστηριότητας που μέχρι πρότινος συνέβαινε εντός διακριτών επιχειρήσεων και τη συγκρότηση αυτών των δραστηριοτήτων σε κεφαλαιοκρατική βάση.

Στις επιστημονικές υπηρεσίες (M) η ελληνική οικονομία εμφανίζει στοιχεία σχετικής ανάκαμψης μετά την εκδήλωση της κρίσης του 2008-2015, αν και το σχετικό μερίδιο της συνολικής αξίας υπολείπεται σαφώς των οικονομιών της Ευρωζώνης σε όλους τους υποκλάδους.

Σημειώνεται πως οι μεγάλοι υποκλάδοι (νομικές - λογιστικές υπηρεσίες, υπηρεσίες μηχανικών, έρευνα) έχουν, ο καθένας από αυτούς, συνεισφορά στη συνολική αξία που υπερβαίνει το 1% και προσεγγίζει το 2%, δηλαδή μεγαλύτερη αξία από τους υποκλάδους της βιομηχανίας, αν εξαιρέσουμε τους δύο μεγάλους υποκλάδους (τρόφιμα - ποτά, πετρελαιοειδή) και κυμαίνονται στην ίδια τάξη μεγέθους με τον κλάδο βασικών μετάλλων.

Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό των κλάδων αυτών είναι πως, σε μεγάλο βαθμό, παρέχουν «υπηρεσίες» σε άλλες επιχειρήσεις και πολύ λιγότερο στην κατανάλωση. Το εμπορευματικό προϊόν των κλάδων αυτών καταναλώνεται ως ενδιάμεση κατανάλωση από άλλους κλάδους σε ποσοστό που αγγίζει το 85%.

Ο τομέας της έρευνας εμφανίζει μεγάλο ενδιαφέρον, αφού καταγράφεται μια σημαντική σχετική ανάπτυξή του την τελευταία 10ετία, προσεγγίζοντας το μ.ό. της Ευρωζώνης. Σε απόλυτο επίπεδο η αξία παραγωγής αυξήθηκε σχεδόν 60%. Πρέπει εδώ να σημειωθεί πως ένα μεγάλο κομμάτι του κλάδου μάλλον δεν αφορά πραγματικά ερευνητική δραστηριότητα, αλλά περισσότερο μηχανισμό αξιοποίησης χρηματοδοτήσεων χωρίς ουσιαστικό επιστημονικό-ερευνητικό περιεχόμενο, ενώ άλλο κομμάτι του σχετίζεται με φορολογικούς λόγους. Ειδικά την τελευταία 10ετία, το αποτέλεσμα της ερευνητικής διαδικασίας στην Ελλάδα είναι γενικά «φτωχό», αν εξετάσει κανείς τον όγκο των δημοσιεύσεων, των ετεροαναφορών, την παραγωγή νέων επιστημόνων ή, ακόμα περισσότερο, αν εξετάσει κανείς την αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων στην αγορά (πατέντες και δικαιώματα από πατέντες). Στην Ελλάδα σημειώθηκε μια εκτίναξη της έρευνας σε μεγάλες και μικρότερες επιχειρήσεις, που έχει τη μορφή διεξαγωγής ερευνητικών προγραμμάτων, κυρίως ευρωπαϊκών. Ως ένα βαθμό εμφανίστηκε το φαινόμενο της αναβάθμισης της αξιοποίησης ερευνητικών προγραμμάτων από μέσο χρηματοδότησης της ερευνητικής δραστηριότητας, είτε ακαδημαϊκής είτε βιομηχανικής, σε στόχο.

Οι τομείς της υποδιαίρεσης Ν (καθαρισμός, φύλαξη, διαχείριση προσωπικού) επίσης εμφανίζονται αναιμικοί, 30-50% του μ.ό. της Ευρωζώνης, με εξαίρεση τα τουριστικά γραφεία όπου η παραγόμενη αξία είναι στο 1% της συνολικής, 30% μεγαλύτερη από το μ.ό. της Ευρωζώνης.

Η τάση αυτοτελοποίησης μιας σειράς δραστηριοτήτων διαχείρισης εγκαταστάσεων εμφανίζεται στην εγχώρια οικονομία, που ωστόσο υπολείπεται σημαντικά της κατάστασης σε περισσότερο αναπτυγμένες οικονομίες.

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ - ΥΓΕΙΑ - ΠΑΙΔΕΙΑ

Η εγχώρια οικονομία εμφανίζει σημαντικά διογκωμένο το προϊόν της υποδιαίρεσης Ο –δημόσια διοίκηση και άμυνα– που προσεγγίζει το 8% της συνολικής αξίας, σε αντιδιαστολή με την Ευρωζώνη και τη Γερμανία όπου βρίσκεται στο 5%.

Το προϊόν του κλάδου της εκπαίδευσης (P) επίσης εμφανίζεται σχετικά μεγαλύτερο στην εγχώρια οικονομία, σε σχέση με την Ευρωζώνη και τη Γερμανία, ενώ, αντίθετα, ο κλάδος της υγείας (Q86) εμφανίζεται στην Ελλάδα σχετικά μικρότερος, αν και περίπου στα ίδια επίπεδα.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συρρίκνωση την περίοδο 2010-2015 (Μνημόνια) και στη συνέχεια, το 2020 (covid-19) η επάνοδος του κλάδου περίπου στο 3,5% της συνολικής αξίας (αν και μπορούμε να εικάσουμε πως η επάνοδος συνοδεύθηκε με σημαντική διαφοροποίηση του φορέα «παραγωγής» της αξίας, αλλά και του τρόπου καταβολής). Εδώ αποτυπώνεται τελικά πως η μείωση των δαπανών για την υγεία την περίοδο των Μνημονίων, τελικά, δεν οδήγησε παρά σε μια αύξηση του άμεσου κόστους απ’ τους εργαζόμενους και σε διόγκωση του τομέα της ιδιωτικής υγείας.

Δεύτερη παράμετρος με σημασία είναι η κλαδική σύνθεση της απασχόλησης.

Τα στοιχεία που χρησιμοποιούμε εδώ είναι οι εθνικοί λογαριασμοί και ο υπολογισμός της απασχόλησης για εθνικολογιστικούς λόγους, ενώ δεν γίνεται διάκριση ανάμεσα σε μισθωτή απασχόληση και αυτοαπασχόληση.

Η σύνθεση της απασχόλησης είναι προφανώς κρίσιμη για την κατάταξη των κλάδων, αφού αποτυπώνει μιαν άλλη πλευρά της σύνθεσης (μεταβλητό κεφάλαιο), τουλάχιστον κατά προσέγγιση, καθώς περιλαμβάνει και την αυτοαπασχόληση. Σημειώνεται, φυσικά, πως η σύνθεση της απασχόλησης per se συσκοτίζει άλλες πλευρές, π.χ. απλή - σύνθετη εργασία, ωστόσο, σε συνδυασμό με την παραγωγή κάθε κλάδου, αποτυπώνει τη γενική κατάσταση.

Σημειώνεται ένα φαινόμενο, με γενική ενδεχομένως σημασία, που στην εγχώρια οικονομία έχει πολύ μεγάλη σημασία, που αφορά την πολύ μεγάλη συγκέντρωση της παραγωγής αξίας σε υποκλάδους με πολύ μεγάλη οργανική σύνθεση. Θαλάσσιες μεταφορές, πετρελαιοειδή και ενέργεια συγκεντρώνουν ένα σημαντικό τμήμα της παραγόμενης αξίας, με σχετικά πολύ μικρή συμμετοχή στη σύνθεση της απασχόλησης.

Τα στοιχεία της απασχόλησης αποτυπώνουν, ίσως με μεγαλύτερη καθαρότητα, τις αλλαγές στη διάρθρωση της οικονομίας την τελευταία 20ετία.

Η μεγάλη συρρίκνωση του κλάδου των κατασκευών εμφανίζεται κι εδώ, ενώ οι αλλαγές στη διάρθρωση της μεταποίησης, που επισημάνθηκαν παραπάνω, αποτυπώνονται με μια μείωση του μεριδίου απασχόλησης από 10% σε 8% (λόγω της σημασίας υποκλάδων μεγάλης οργανικής σύνθεσης).

Τα στοιχεία της απασχόλησης επίσης αναδεικνύουν την τεράστια σημασία του επισιτισμού - τουρισμού που πλέον απασχολεί το 14% της –εθνικολογιστικής– απασχόλησης. Μάλιστα, άλλα στοιχεία –μηναία στοιχεία ΙΚΑ– τοποθετούν τον επισιτισμό - τουρισμό στον κλάδο μεγαλύτερης απασχόλησης τους μήνες αιχμής.

Τα Σχήματα 3 και 4 αποτυπώνουν τις μεταβολές στην απασχόληση σε ορισμένους κλάδους και υποκλάδους της οικονομίας. Στα Σχήματα αποτυπώνεται το ποσοστό της συνολικής απασχόλησης του κάθε υποκλάδου σε σχέση με το σύνολο της απασχόλησης για την Ελλάδα, τη Γερμανία και την Ευρωζώνη. Παρουσιάζονται η Α αγροτική παραγωγή, Β μεταλλεία - ορυχεία, C μεταποίηση και οι υποκλάδοι της C10-C12 τρόφιμα - ποτά, C19 πετρελαιοειδή, C20 χημικά, C21 φάρμακο, C23 μη μεταλλικά προϊόντα, C24 βασικά μέταλλα, C25 μεταλλικά προϊόντα, C29 οχήματα, D ενέργεια, E ύδρευση, F κατασκευές, Η μεταφορές και ο υποκλάδος H50 θαλάσσιες μεταφορές.

Στο Σχήμα 4 αποτυπώνονται οι κλάδοι G εμπόριο και οι υποκλάδοι G46 χονδρικό εμπόριο, G47 λιανικό εμπόριο, I επισιτισμός - τουρισμός, J61 τηλεπικοινωνίες, J62_J63 πληροφορική, K64 τράπεζες, L ακίνητη περιουσία, M69_M70 δικηγορικές - λογιστικές υπηρεσίες, Μ71 υπηρεσίες μηχανικών, M72 έρευνα, N διοικητικές δραστηριότητες (υπηρεσίες ενοικίασης, υπηρεσίες απασχόλησης τουριστικά γραφεία), P εκπαίδευση, Q υγεία - πρόνοια, R τέχνες - διασκέδαση.

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

O όγκος της απασχόλησης που δραστηριοποιείται στην αγροτική παραγωγή μειώθηκε, ωστόσο, ποσοστιαία η μείωση δεν ήταν διαχρονική. Την περίοδο 2010-2015 εμφανίζεται τάση ποσοστιαίας αύξησης –λόγω της κρίσης και της μείωσης της απασχόλησης γενικά– όμως στη συνέχεια εμφανίζεται τάση μείωσης.

Σημειώνεται, φυσικά, πως η απασχόληση στην αγροτική παραγωγή παραμένει σημαντικά υψηλότερη απ’ το μ.ό. της Ευρωζώνης –και φυσικά της Γερμανίας– αφού κυμαίνεται στο 10% της συνολικής απασχόλησης. Εμφανίζεται επίσης αύξηση στον τομέα της αλιείας, αντανακλώντας τις ιχθυοκαλλιέργειες του τελευταίου διαστήματος. Ο αριθμός των απασχολούμενων μειώθηκε από 650 χιλιάδες σε 500 χιλιάδες και το ποσοστό από 15% σε 10% της συνολικής απασχόλησης.

Ωστόσο αξίζει να σημειώσουμε πως ένα –ενδεχομένως σημαντικό– τμήμα των απασχολούμενων στην αγροτική παραγωγή είναι εικονικό. Το φαινόμενο της καταγραφής ως αγρότη ημιαπασχολούμενων ή ακόμα και μελών ευρύτερου νοικοκυριού είναι γνωστό στην επαρχία και σχετίζεται με θέματα φορολογίας, ασφάλισης και επιδοτήσεων.

ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ

Η μεταποίηση εμφανίζει συρρίκνωση της απασχόλησης την εξεταζόμενη περίοδο, από 10% της συνολικής απασχόλησης σε 8% το 2022, ενώ σε απόλυτο αριθμό η μείωση είναι περίπου 20 χιλιάδες. Ωστόσο σημειώνεται πως η μείωση της απασχόλησης δεν αφορά οριζόντια όλους τους κλάδους της μεταποίησης. Αντίθετα, ο κλάδος τροφίμων - ποτών καταγράφει αύξηση της απασχόλησης από 2,3% της συνολικής απασχόλησης σε 3% το 2022, ενώ μικρή αύξηση της απασχόλησης καταγράφεται και στον υποκλάδο C33 (επισκευές). Ο κλάδος πετρελαιοειδών, παρά τη μεγάλη συνεισφορά του στη συνολική αξία, εμφανίζει πολύ μικρό ποσοστό εργαζομένων (λιγότερο από 0,1%) και μάλιστα μείωση της απασχόλησης κατά το ¼. Πρόκειται για πλευρά που υποδηλώνει απ’ τη μία την πολύ μεγάλη οργανική σύνθεση στον κλάδο, την τάση συγκέντρωσης-συγκεντροποίησης στον κλάδο, ενώ πέραν αυτών, στη μεγάλη συνεισφορά του κλάδου στη συνολική αξία –παρά το μικρό ποσοστό εργαζομένων– επιδρούν και οι τιμές του πετρελαίου στην αξία παραγωγής στον κλάδο. Επίσης, εδώ εμφανίζονται και άλλες πλευρές, όπως το κλείσιμο των πετρελαίων Καβάλας, αλλά και η στροφή σε εργολαβικούς εργαζομένους για μια σειρά λειτουργίες. Ο κλάδος του φαρμάκου επίσης εμφανίζει ορισμένες διακυμάνσεις στον όγκο της απασχόλησης, με μείωση στη φάση της κρίσης και ανάκαμψη στη συνέχεια. Γενικότερα, εμφανίζεται σαφής τάση υποχώρησης της απασχόλησης σε πολλούς κλάδους της μεταποίησης, σε ορισμένους μάλιστα σημαντικής.

ΕΜΠΟΡΙΟ

Η συμμετοχή της απασχόλησης στο εμπόριο εμφανίζει μικρή τάση υποχώρησης την περίοδο 2000-2020. Η υποχώρηση είναι σημαντική στον υποκλάδο οχημάτων όπου η απασχόληση μειώθηκε σχεδόν κατά 20%, για να ανακάμψει ελαφρά στη συνέχεια. Στο χονδρικό εμπόριο (G46) εμφανίζεται μια τάση περίπου ανάλογη με τη γενικότερη τάση της οικονομίας, με μεγάλη αύξηση την περίοδο 2000-2008, υποχώρηση την περίοδο 2008-2015 και ανάκαμψη στη συνέχεια. Σημειώνεται πως η συμμετοχή στην απασχόληση είναι σημαντικά μειωμένη σε σχέση τόσο με το μέγιστο όσο και με τα επίπεδα προ κρίσης 2008. Το λιανικό εμπόριο εμφανίζει μια γενικότερη τάση μείωσης, αλλά σχετικά μικρή, και ως εκ τούτου παραμένει ο κλάδος με τη μεγαλύτερη συμμετοχή στη συνολική απασχόληση.

ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ

Οι μεταφορές εμφανίζουν μια πτώση της συμμετοχής στην απασχόληση, και την περίοδο πριν την εκδήλωση της κρίσης, και στη συνέχεια μια σχετική σταθεροποίηση σε ένα ποσοστό της τάξης του 5,3%-5,5%. Ωστόσο στους υποκλάδους των μεταφορών εμφανίζεται διαφορετική –σχετικά– εικόνα αφού προκύπτει πως η μείωση αφορά σχεδόν αποκλειστικά τις χερσαίες μεταφορές που εμφανίζουν μια γενική τάση μείωσης όλη την 20ετία, πάνω στην οποία επικάθεται και η επίδραση της κρίσης του 2008-2015. Αντίθετα, οι θαλάσσιες μεταφορές εμφανίζουν μια γενική τάση ανόδου της απασχόλησης που σταθεροποιείται περίπου στο 1,5% της συνολικής απασχόλησης. Αξίζει να σημειωθεί η μεγάλη ψαλίδα συμμετοχής στην απασχόληση και συμμετοχή του κλάδου σε αξία και προστιθέμενη αξία, πράγμα που σχετίζεται με τις ιδιαιτερότητες του κλάδου – οργανική σύνθεση, μεγάλη συγκέντρωση κλπ.

ΕΠΙΣΙΤΙΣΜΟΣ - ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ

Ο κλάδος του επισιτισμού - τουρισμού αποτελεί αναμφίβολα τον τεράστιο κερδισμένο σε απασχόληση και σε μερίδια απασχόλησης την περίοδο που εξετάζουμε. Το διάστημα 2000-2011 η απασχόληση στον κλάδο αυξήθηκε ελαφρά από 312 χιλιάδες σε 353 χιλιάδες και ποσοστιαία από 7,2 σε 7,9% αντίστοιχα (Πίνακας 10, Σχήμα 4). Ωστόσο, το διάστημα 2011-2022 η απασχόληση στον κλάδο σχεδόν διπλασιάστηκε, φτάνοντας τις 690 χιλιάδες και ποσοστιαία στο 13,8%. Ο κλάδος αποτελεί το βασικό κινητήριο μοχλό για την αύξηση της απασχόλησης την περίοδο μετά το 2010.

Τα στοιχεία αποτυπώνουν με σαφήνεια το μέγεθος του κλάδου για την εγχώρια οικονομία και τη διόγκωσή του σε σχέση με την Ευρωζώνη. Μάλιστα, άλλα στοιχεία (ΕΦΚΑ) αποτυπώνουν τη μηνιαία απασχόληση όπου προκύπτει πως ο κλάδος επισιτισμού - τουρισμού τους καλοκαιρινούς μήνες απασχολεί περισσότερους εργαζόμενους ακόμα και σε σχέση με το εμπόριο. Παράλληλα, η μεγάλη διάσταση σε ποσοστό απασχόλησης και ποσοστό αξίας μάλλον αποτυπώνει και στοιχεία λειψής καταγραφής της οικονομικής δραστηριότητας στον τουρισμό.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Οι δύο κλάδοι εμφανίζουν στοιχεία διεύρυνσης της συμμετοχής τους στην απασχόληση, αν και υπολείπονται σημαντικά του αντίστοιχου μεγέθους που έχουν οι κλάδοι στην Ευρωζώνη. Ο κλάδος επιστημονικών υπηρεσιών κινήθηκε την περίοδο 2000-2010 στα επίπεδα περίπου της Ευρωζώνης, με μια αύξουσα πορεία στο μερίδιο της απασχόλησης. Στη συνέχεια, την περίοδο μετά την κρίση, ο κλάδος σημειώνει στασιμότητα στο σύνολό του. Σημειώνεται πως οι συγκεκριμένοι υποκλάδοι Μ71 που αφορά μηχανικούς και Μ69_Μ70 δικηγόροι - λογιστές συγκεντρώνουν όγκο απασχόλησης μεγαλύτερο από ορισμένους υποκλάδους της μεταποίησης. Ο κλάδος της έρευνας πρακτικά τετραπλασιάζεται την περίοδο που εξετάζουμε, αποτυπώνοντας τη δυναμική του. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε πως εμφανίζεται διάσταση ανάμεσα στο μέγεθος της απασχόλησης –στο ποσοστιαίο– και στο αντίστοιχο ποσοστιαίο μέγεθος της αξίας.

Ο κλάδος Ν των διοικητικών δραστηριοτήτων εμφανίζεται, απ’ την άλλη, σημαντικά μικρότερος σε σχέση με το μ.ό. της Ευρωζώνης. Οι τάσεις είναι περίπου ανάλογες σε όλους τους υποκλάδους με διακριτή διαφοροποίηση τα τουριστικά γραφεία όπου η συμμετοχή του κλάδου στην απασχόληση είναι υπερδιπλάσια του μ.ό. της Ευρωζώνης. Ο κλάδος ωστόσο εμφανίζει εντυπωσιακή δυναμική, με τον όγκο της απασχόλησης να διπλασιάζεται την εξεταζόμενη 20ετία.

ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ

Η δημόσια διοίκηση (O84) εμφανίζει την «αναμενόμενη» πορεία αναφορικά με τη συμμετοχή στην απασχόληση. Ειδικότερα, η συμμετοχή του κλάδου κορυφώνεται στην απασχόληση την περίοδο 2009-2010 οπότε και καταγράφει ένα ποσοστό της τάξης του 9%, ενώ στη συνέχεια υποχωρεί και πέφτει κάτω από 8% το 2020. Αποτυπώνεται η «μνημονιακή» μείωση της απασχόλησης την περίοδο που εξετάζουμε.

Οι κλάδοι υγείας - παιδείας είναι οι κατεξοχήν κλάδοι αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Η συμμετοχή των κλάδων στην απασχόληση εμφανίζεται να αυξάνεται, ενώ από το 2020 και μετά εμφανίζεται μια τάση σταθεροποίησης, με μικρή κάμψη για την παιδεία. Σε σχέση με την Ευρωζώνη, η εγχώρια οικονομία εμφανίζει σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό απασχόλησης στον κλάδο της παιδείας (σχεδόν 25% μεγαλύτερη απασχόληση), ενώ υπολείπεται σημαντικά (25%) η απασχόληση στον κλάδο της υγείας, παρά το γεγονός πως έχει αυξηθεί από το 4% στο 5% της συνολικής απασχόλησης την 20ετία που εξετάζουμε. Μεγάλη διαφοροποίηση ωστόσο εμφανίζεται λόγω της σημαντικής διαφοράς στον υποκλάδο Q87 που αφορά τις υπηρεσίες φροντίδας και ο οποίος στη χώρα μας είναι σημαντικά μικρότερος. Πρόκειται για σημαντική διαφοροποίηση, αφού δεν αφορά μόνο τη σύνθεση της απασχόλησης, αλλά αποτυπώνει –τελικά– διαφορές στην κοινωνική δομή και κυρίως στη σχέση με υπερήλικες⁷.

Η περίοδος που εξετάζουμε είναι περίοδος ενίσχυσης της θέσης των μεγαλύτερων επιχειρήσεων, στους περισσότερους κλάδους.

Τα Σχήματα 5 και 6 είναι αποκαλυπτικά και φωτίζουν το μερίδιο των επιχειρήσεων με πάνω από 250 εργαζομένους (συμπαγής γραμμή) και το μερίδιο των επιχειρήσεων με πάνω από 50 εργαζομένους (διακεκομμένη γραμμή) στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη αξία και στον αριθμό των εργαζόμενων σε κλάδους της οικονομίας.

Η γενική τάση είναι τάση αύξησης –ενίοτε σημαντικής αύξησης– του μεριδίου της απασχόλησης αλλά και της προστιθέμενης αξίας στις μεγάλες επιχειρήσεις την περίοδο 2005-2020 που φωτίζουν τα παραπάνω διαγράμματα και παράλληλα αποτυπώνουν το μεγάλο πλεονέκτημα που έχουν οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις σε όρους κερδοφορίας ανά εργαζόμενο (το μερίδιο στα κέρδη είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το μερίδιο σε εργαζομένους).

Οι λόγοι για τη μεγαλύτερη αυτή κερδοφορία είναι φυσικά πολλαπλοί και σχετίζονται μεταξύ άλλων με: α) μεγαλύτερες επενδύσεις κεφαλαίου από τις μεγάλες επιχειρήσεις και την ενδοκλαδική μεταφορά αξίας σε επιχειρήσεις μεγαλύτερης οργανικής σύνθεσης, β) την επίδραση των μονοπωλίων στη διαμόρφωση τιμών - κερδών, γ) τη διαφορετική σύνθεση της εργασίας και την εργασία μεγαλύτερης εξειδίκευσης (σύνθετη εργασία, μεγαλύτερη αξία ανά μονάδα χρόνου) στις μεγάλες επιχειρήσεις και δ) τη διαφοροποίηση των υποκλάδων σε διάρθρωση με κριτήριο το μέγεθος των επιχειρήσεων, ενώ φυσικά δεν παραγνωρίζουμε πλευρές που πιθανά συσκοτίζουν την πραγματική διάρθρωση, όπως την παραοικονομία που –αντικειμενικά ως ένα βαθμό– αφορά περισσότερο τις μικρές επιχειρήσεις.

Άσχετα με τις όποιες εξηγήσεις, πρόκειται για περίοδο όπου η τάση συγκεντροποίησης του κεφαλαίου και συγκέντρωσης των επιχειρήσεων είναι εμφανής. Οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις κερδίζουν έδαφος στη μεταποίηση, στο εμπόριο, στον επισιτισμό, στις μεταφορές, στις διοικητικές δραστηριότητες.

Τα στοιχεία απ’ τις μεταβολές στην παραγωγή αξίας και απ’ τις αλλαγές στο εργατικό δυναμικό σε μεγάλο βαθμό φωτογραφίζουν τους δυναμικούς κλάδους της οικονομίας. Εδώ συνδυάζουμε τα στατιστικά δεδομένα –και ορισμένα δεδομένα που θα δημοσιεύσουμε στη συνέχεια– με ορισμένα ανεκδοτολογικά στοιχεία, ώστε να βγάλουμε σφαιρικότερα συμπεράσματα. Επικεντρώνουμε την προσοχή μας στους κλάδους όπου εμφανίζουν μια ιδιαίτερη θετική δυναμική, λόγω σημαντικής αύξησης της συμμετοχής του εργατικού δυναμικού ή λόγω ιδιαίτερης σημασίας στην κοινωνική παραγωγή.

• Τρόφιμα - ποτά, που αποτελεί έναν απ’ τους μεγαλύτερους κλάδους τόσο σε παραγωγή όσο και σε απασχόληση εργατικού δυναμικού. Ο κλάδος απασχολεί μεγάλο εύρος εργαζομένων, αναφορικά με την ειδίκευση και την ηλικία, ενώ η δυναμική του, αν συνυπολογίσει κανείς το τουριστικό ρεύμα αλλά και το περιθώριο περαιτέρω βιομηχανοποίησης του κλάδου των τροφίμων, εμφανίζεται σημαντική. Ο κλάδος επίσης έχει μεγάλο εύρος επιχειρήσεων, από ομίλους χιλιάδων εργαζομένων μέχρι μικρές βιοτεχνίες και συνεταιριστικές επιχειρήσεις
• Ο κλάδος των πετρελαιοειδών. Αποτελεί κύριο εξαγωγικό κλάδο της εγχώριας οικονομίας και μέσα απ’ το πετρέλαιο διαπλέκεται με τη λαϊκή κατανάλωση και τον κλάδο των μεταφορών σε όλη τη χώρα. Ο κλάδος σε επίπεδο παραγωγής κυριαρχείται από δύο ομίλους, ενώ είναι εξαιρετικά υψηλής οργανικής σύνθεσης. Στον κλάδο εργάζονται τόσο μόνιμοι σταθεροί εργαζόμενοι, με σχετικά υψηλότερες απολαβές, όσο και εργολαβικοί εργαζόμενοι.
• Ο κλάδος των μετάλλων, με επίκεντρο την πρωτογενή επεξεργασία και την παραγωγή εμπορευμάτων σχετικά μικρής εξειδίκευσης, π.χ. καλώδια, σωλήνες. Η εν λόγω παραγωγή κυριαρχείται από δύο ομίλους που είναι υψηλής οργανικής σύνθεσης και οι όμιλοι αυτοί απασχολούν σχετικά λίγους εργαζομένους. Ο κλάδος διαπλέκεται έντονα με τον κλάδο της ενέργειας, ενώ η στροφή στην παραγωγή πολεμικού εξοπλισμού θα τον συμπαρασύρει.
• Το εμπόριο γενικά δεν μπορεί να θεωρείται δυναμικός κλάδος αφού, παρά το γεγονός ότι παραμένει ο μεγαλύτερος εργοδότης, βρίσκεται σε υποχώρηση και οι προβλέψεις για το μεσοπρόθεσμο μέλλον φωτογραφίζουν μάλλον αντίστοιχη τάση. Απ’ την άλλη, υποκλάδοι του εμπορίου ή συγχωνεύσεις του με άλλους κλάδους εμφανίζουν ιδιαίτερη δυναμική για το επόμενο διάστημα. Για παράδειγμα, το λιανεμπόριο τροφίμων μάλλον θα εμφανίσει κάμψη αναφορικά με την απασχόληση, αποτέλεσμα των συγχωνεύσεων, της αυτοματοποίησης σε εργασίες κ.ά., ενώ αντίθετα, υπολογίζεται πως θα αυξηθεί η μεταφορά των τροφίμων (delivery) και η διαχείριση των παραγγελιών, σε μια διαδιακασία όπου ολοένα και περισσότερα στοιχεία logistics θα εντάσσονται μέσα στον κλάδο του εμπορίου.
• Ο κλάδος των μεταφορών αποτελεί κλάδο μεγάλης δυναμικής. Οι ιδιαίτερα δυναμικοί υποκλάδοι είναι φυσικά οι θαλάσσιες και οι αεροπορικές μεταφορές. Οι θαλάσσιες μεταφορές απαρτίζονται από δύο διακριτές κατηγορίες, με ορισμένες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, που σχετίζονται με τη μεταφορά –κυρίως – επιβατών από και προς τα νησιά και τον κλάδο των διεθνών μεταφορών, με τη μεγάλη σημασία που έχει για την εγχώρια οικονομία. Η δυναμική των δύο κλάδων έχει διαφοροποιήσεις, αφού η μεταφορά των επιβατών σχετίζεται πολύ με τη λαϊκή κατανάλωση και τον τουρισμό, ενώ οι διεθνείς μεταφορές με το παγκόσμιο εμπόριο. Ο κλάδος των αερομεταφορών επίσης έχει μεγάλη σημασία και αφορά τόσο τις αεροπορικές όσο και τα αεροδρόμια, ενώ η δυναμική του είναι περισσότερο κοντά στις θαλάσσιες μεταφορές επιβατών. Ο κλάδος των εγχώριων μεταφορών ξηράς σημειώνει σχετική υποχώρηση, ενώ είναι ιδιαίτερα πολυκερματισμένος. Σημειώνεται, ωστόσο, πως η σχετική υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων και η αύξηση του κόστους του Ι.Χ., ενδεχομένως θα διογκώσει τη σημασία των εγχώριων μεταφορών (ΚΤΕΛ, τρένα) τα επόμενα χρόνια.
• Ο καθαυτός κλάδος των τηλεπικοινωνιών, όπου ενώ συγκεντρώνει ένα μικρό ποσοστό (0,7%) της συνολικής απασχόλησης, καταγράφει ένα μεγάλο ποσοστό (>2,5%) της συνολικής παραγωγής αξίας, αντανακλώντας τη σημασία του κλάδου και τη δυνατότητα επιβολής μονοπωλιακών τιμών (ειδικά αν εξετάσει κανείς τη διάσταση του μεριδίου αξίας σε όρους τρεχουσών τιμών). Σημειώνεται πως οι όμιλοι του κλάδου συχνά έχουν μεγάλο όγκο δραστηριοτήτων σε άλλους κλάδους, όπως η παραγωγή λογισμικού ή η τηλεφωνική εξυπηρέτηση, που δεν αποτελούν συστατικό του στοιχείο. Η πλευρά αυτή οφείλει να εξεταστεί βαθύτερα, ώστε να εντοπιστούν τα όρια των δραστηριοτήτων των ομίλων που έχουν τέτοιο διακλαδικό χαρακτήρα.
• Ο κλάδος του επισιτισμού - τουρισμού αποτελεί αναμφίβολα σημαντικό κλάδο για το επόμενο διάστημα. Ο κλάδος εμφανίζεται υπερδιπλάσιος απ’ το αντίστοιχο μέγεθος σε άλλες χώρες, απασχολεί σχεδόν το 13% της συνολικής απασχόλησης κι έχει μέγεθος σε επίπεδο απασχόλησης μικρότερο μόνο απ’ το εμπόριο, ενώ έχει σημειώσει εντυπωσιακή αύξηση τα τελευταία 10 χρόνια. Είναι επίσης σημαντικό πως ο κλάδος έχει σαφώς πιο ώριμα καπιταλιστικά χαρακτηριστικά, με την εμφάνιση μεγάλων ομίλων ξενοδοχείων, αλλά και καταστημάτων με φαγητό - ποτό, ενώ με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, ο αριθμός των μονάδων με πάνω από 250 εργαζομένους αυξήθηκε από 12 το 2008 σε 72 το 2018, με πάνω από 500 εργαζομένους ανά μονάδα το 2018, ενώ ο αριθμός των μονάδων με 50-250 απασχολούμενους αυξήθηκε από 222 σε 950 το 2018, με περίπου 90 απασχολούμενους ανά μονάδα.
• Το κομμάτι των «μεγάλων έργων» του κλάδου των κατασκευών, που συμπλέκεται με την ενέργεια - ΑΠΕ, με τις μεταφορικές υποδομές, αλλά αναλαμβάνει και την υλοποίηση μεγάλων κατασκευαστικών έργων για το τουριστικό κεφάλαιο (Ελληνικό, μαρίνες, μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα).
• Ο κλάδος των επιστημονικών υπηρεσιών –λογιστές, δικηγόροι, μηχανικοί, ερευνητές– που εμφανίζεται να αυξάνεται σημαντικά στην απασχόληση του εργατικού δυναμικού –από 4% σε πάνω από 6% σε 15 χρόνια– ενώ παράλληλα σημειώνει μεγάλη εσωτερική αναδιάρθρωση, αφού ο ίδιος ο κλάδος αποκτά χαρακτηριστικά μεγαλύτερων επιχειρήσεων και απομακρύνεται από τον αυτοαπασχολούμενο, αλλά και «παρέχει υπηρεσίες» σε επιχειρήσεις και αρκετά λιγότερο σε μεμονωμένους καταναλωτές, υπηρεσίες που «διευρύνονται» και αφορούν όλο και περισσότερες πλευρές της λειτουργίας των επιχειρήσεων. Η τάση αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω το επόμενο διάστημα, μαζί με το «συγγενικό» σε προσανατολισμό κλάδο των διοικητικών δραστηριοτήτων καθώς, σε τελευταία ανάλυση, η διόγκωση του κλάδου δεν είναι τίποτα άλλο παρά αντανάκλαση της τάσης «αυτοτελοποίησης» πλευρών της παραγωγικής διαδικασίας και η ανάθεσή τους σε εξωτερικό συνεργάτη –outsourcing– έχει σημαντικά μικρότερο κόστος για το κεφάλαιο. Πρόκειται τελικά για τη διαδικασία με την οποία πλευρές της συνολικής δραστηριότητας μια επιχείρησης, όπως η διαχείριση των οικονομικών, νομικών και «επιστημονικών» υποθέσεων σε εξωτερικούς συνεργάτες, αλλά και η διαχείριση της επικοινωνίας, της καθαριότητας, της φύλαξης κλπ., ανατίθενται σε άλλους, αφήνοντας την επιχείρηση μόνο με τον «πυρήνα» των δραστηριοτήτων της.
• Σημειώνεται πως σε αυτή τη γενική τάση «αυτοτελοποίησης», δηλαδή της απόσπασης ορισμένων συμπληρωματικών δραστηριοτήτων επιχειρήσεων και της ανάθεσής τους σε ξεχωριστά κεφάλαια με παράλληλη άμεση εμπορευματοποίησή τους –με άλλα λόγια η διαδικασία του outsourcing– εντάσσεται σε τελευταία ανάλυση και η εμφάνιση άλλων δυναμικών υποκλάδων της οικονομίας, όπως city logistics (οι μεταφορές μέσα στη πόλη που πλέον αφορούν τις παραδοσιακές ταχυμεταφορές, την τροφοδοσία με έτοιμο φαγητό και τη μεταφορά μικρο-εμπορευμάτων κι έχουν πάρει στη χώρα μεγάλη διάσταση – efood, wolt, box, skroutz κ.ά.). Στην ίδια τάση εντάσσονται και οι υπηρεσίες τηλεφωνικής εξυπηρέτησης που συγκεντρώνουν κάθε είδους τηλεφωνική εξυπηρέτηση – υπηρεσίες «κοινής ωφέλειας», τραπεζών, ασφαλιστικών φορέων κλπ., σε μεγάλες επιχειρήσεις που συχνά λειτουργούν στα πλαίσια ομίλων τηλεπικοινωνιών.

Η μεγάλη διαδημοτική και διαπεριφερειακή μετακίνηση των εργαζομένων, ακόμα και σε επίπεδο καθημερινής μετακίνησης, έχει εντοπιστεί από το Κόμμα εδώ και αρκετό διάστημα. Το φαινόμενο αυτό παραμένει και παίρνει ακόμα εντονότερα εποχιακά χαρακτηριστικά⁸. Είναι δε αξιοσημείωτο πως υπάρχουν δήμοι στην Αττική όπου σχεδόν τα 2/3 των κατοίκων εργάζονται εκτός του δήμου. Πρόκειται, ασφαλώς, για πλευρά της σύγχρονης οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας από το κεφάλαιο, που σχετίζεται με το σύμπλεγμα οικονομικών και παραγωγικών μεταβολών.

Ειδικότερα, η τάση συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αλλαγές στην ίδια την τενχικοπαραγωγική διάρθρωση, επιτρέποντας τελικά, την εμφάνιση παραγωγικών δραστηριοτήτων «απλωμένων» στο χώρο, αλλά διατηρώντας ταυτόχρονα έναν ενιαίο χαρακτήρα που δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν παλαιότερα. Η συσσώρευση του κεφαλαίου, τόσο σε οικονομικό όσο και σε τεχνικό επίπεδο, οδηγεί σε μια διαδικασία απομακρυσμένου ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας –όπου η παραγωγή διευθύνεται και ελέγχεται άμεσα σε αποστάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων– και παράλληλα σε μια σταδιακή «απαξίωση» όλων των ενδιάμεσων. Τελικά δημιουργούνται «οιωνεί» παραγωγικές μονάδες που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία αλλά λειτουργούν ως ένα ενιαίο όλον, όχι μόνο σε οικονομικό αλλά σε άμεσα τεχνικό επίπεδο. Η διαδικασία αυτή εμφανίζεται σε πολλά διαφορετικά επίπεδα, απ’ τη παραγωγική διαδικασία μέχρι τη διεύθυνση του κράτους και της κοινωνίας.

Κλειδί στην εξέλιξη είναι, από τη μία, η καθολικότητα μεταφορικών και επικοινωνιακών δικτύων μεγάλης αποτελεσματικότητας που επιτρέπουν τη σχεδόν άμεση διεύθυνση της παραγωγής σε πολύ μεγαλύτερες κλίμακες και, από την άλλη, η μεγάλη συσσώρευση κεφαλαίου που τοποθετείται παντού. Για παράδειγμα, ένα ποντοπόρο πλοίο βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με τη βάση του, επιτρέποντας τη μεταφορά μεγάλου τμήματος των αποφάσεων στην ξηρά. Τα σύγχρονα συστήματα ηλεκτρονικού χρήματος επιτρέπουν την άμεση και αδιαμεσολάβητη διασύνδεση με το φορολογικό μηχανισμό του κράτους, μειώνοντας τη σημασία της τοπικής εφορίας, ή τα σύνθετα συστήματα στη βιομηχανία που διασυνδέουν την παραγωγική διαδικασία σε μεγαλύτερη κλίμακα. Τηλεργαζόμενοι προγραμματιστές λειτουργούν ως ομάδα παραγωγής λογισμικού, ενώ μπορεί να βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία.

Έτσι, εμφανίζεται πλέον η τάση ακόμα μεγαλύτερης μεγέθυνσης ορισμένων μεγάλων ομίλων που έχουν καθοριστική σημασία στην παραγωγική διαδικασία και συχνά έχουν διευρυμένο υπερ-τοπικό ή και «πανελλαδικό χαρακτήρα», αναφορικά τόσο με τη διάρθρωση της παραγωγής όσο και με την επίδραση στα εργατικά λαϊκά στρώματα.

Αναφορικά με τη διάρθρωση της παραγωγής, εντοπίζεται το φαινόμενο μεγάλων ομίλων που διαθέτουν μια έντονα «ιεραρχικά» οργανωμένη παραγωγική διαδικασία. Το φαινόμενο ομίλων με πολλές επιμέρους επιχειρήσεις φυσικά δεν είναι καινούργιο, όπως και δεν είναι καινούργιο το φαινόμενο ομίλων όπου και η ίδια η παραγωγική διαδικασία είναι πλέον «διασκορπισμένη» με φυσικό τρόπο σε διαφορετικά μέρη. Ωστόσο, η σχετική σημασία –στη συνολική κοινωνική παραγωγή– είναι μεγαλύτερη. Αυτό αποτυπώνεται συχνά και στα στατιστικά στοιχεία όπου το σύνολο της παραγωγής καταγράφεται στην έδρα της επιχείρησης και όχι στα σημεία όπου γίνεται η καθαυτή παραγωγική διαδικασία.

Υπό άλλη οπτική, το φαινόμενο δεν είναι τίποτα διαφορετικό από μια τάση διεύρυνσης του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγικής διαδικασίας, ακόμα μεγαλύτερης διασύνδεσης της παραγωγικής διαδικασίας κι έχει μεγάλο ιστορικό βάθος⁹.

Το φαινόμενο εντοπίζεται πλέον σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους.

• Στην ενέργεια, που εμφανίζεται το φαινόμενο μιας κατανεμημένης παραγωγής σε πολλές μονάδες, σε ολόκληρη την χώρα, με το εργατικό δυναμικό κορμού να βρίσκεται σε ορισμένα σημεία. Το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα έντονο σε επιχειρήσεις ΑΠΕ όπου, ενώ η παραγωγή γίνεται πρακτικά σε όλη τη χώρα, η διαχείρισή της γίνεται από ένα σημείο. Αντίστοιχο φαινόμενο εμφανίζεται γενικά σε όλα τα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας.
• Στις τηλεπικοινωνίες. Οι τρεις μεγάλοι όμιλοι τηλεπικοινωνιών έχουν έδρα στην Αθήνα, ενώ έχουν ορισμένες δομές μεγάλης συγκέντρωσης εργαζομένων και σε άλλες πόλεις. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι σε πολλά σημεία εκτελούν πολύ ειδικές πλευρές του συνολικού καταμερισμού εργασίας (π.χ. πωλήσεις, συντήρηση), ενώ οι εργασίες διαχείρισης των υποδομών εκτελούνται απομακρυσμένα, κυρίως στην Αθήνα. Η μεγάλη διείσδυση συστημάτων τηλε-διοίκησης είναι καταλυτική γι’ αυτή την εξέλιξη.
• Στις μεταφορές, αεροπορικές, θαλάσσιες και σιδηροδρομικές. Πρόκειται για παραγωγικές δραστηριότητες που αφορούν διαφορετικά σημεία (λιμάνια, αεροδρόμια) και το πώς οργανώνονται μεταξύ τους, ενώ συχνά πρόκειται για επιχειρήσεις (ναυτιλία) που ο τόπος λειτουργίας τους είναι εκτός Ελλάδας.
• Σε ορισμένους κλάδους της μεταποίησης, κυρίως στη βιομηχανία μετάλλου, όπου η στρατηγική των επιμέρους μονάδων καθορίζεται απευθείας απ’ τη στρατηγική του ομίλου και τις σχέσεις του με τις κεντρικές επιλογές του αστικού κράτους. Για παράδειγμα, η ειδική σχέση της βιομηχανίας μετάλλου με την πράσινη μετάβαση, που απ’ τη μία αυξάνει το ενεργειακό κόστος, απ’ την άλλη δημιουργεί στρατηγικές ευκαιρίες, η βιομηχανία καλωδίων, θαλάσσιες ανεμογεννήτριες – ή τώρα με την «πολεμική» βιομηχανία και τη σχετική πολιτική της ΕΕ, οδηγεί τους ομίλους της βιομηχανίας μετάλλου σε επιλογές παραγωγής που δεν μπορεί να γίνουν κατανοητές σε επίπεδο εργοστασίου.
• Στους ομίλους των κλάδων των κατασκευών, όπου πλέον κυριαρχούν τα «μεγάλα έργα» και οι όμιλοι έχουν πανελλαδικό εύρος λειτουργίας. Η κατασκευή των μεγάλων έργων, οι όροι λειτουργίας τους και οι ειδικές επιλογές που γίνονται για το σχεδιασμό και την υλοποίησή τους (π.χ. υπογειοποίηση των έργων κλπ.) προκύπτουν ως αντικείμενο «διαπραγμάτευσης» των ομίλων με το κεντρικό κράτος και η υλοποίησή τους γίνεται συχνά με μεταφερόμενο προσωπικό. Παράλληλα, σημαντικό τμήμα των ομίλων ασχολείται με τη διαχείριση των έργων μετά την υλοποίηση τους, που επίσης γίνεται περισσότερο κεντρικά, ενώ εμφανίζεται και μια διάχυσή τους στον τομέα της ενέργειας¹⁰.
• Στον τραπεζικό κλάδο, όπου οι νέες τεχνολογίες επιδρούν ριζικά στον τρόπο λειτουργίας τους και στην αλληλεπίδραση που έχουν κυρίως με τα λαϊκά στρώματα, είτε ως καταθέτες είτε ως δανειολήπτες.

Παράλληλα με αυτή την τάση εμφανίζεται το φαινόμενο μεγάλων ομίλων που έχουν καθοριστική επίδραση στην εργατική τάξη και στη διαβίωσή της σε ολόκληρη τη χώρα.

Δεν είναι τυχαίο πως στους κλάδους που προαναφέραμε, ενέργεια, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, εμφανίζονται όμιλοι πολύ υψηλής οργανικής σύνθεσης κεφαλαίου που καταγράφουν μεγάλα κέρδη, ενδεχομένως και μεγαλύτερα απ’ τα αναμενόμενα.

Πασίδηλη είναι η εμφάνιση μεγάλων ομίλων που κυριαρχούν σε κλάδους της οικονομίας που έχουν μεγάλη συμμετοχή στη εργατική - λαϊκή κατανάλωση, όπως ο κλάδος της ενέργειας, των τηλεπικοινωνιών, των καυσίμων, των φαρμάκων, των μεταφορών, της εμπορίας τροφίμων. Σε καθέναν απ’ τους κλάδους αυτούς, τρεις έως τέσσερις όμιλοι καταλαμβάνουν σχεδόν το 90% της συνολικής αγοράς, με τα αποτελέσματα που έχει η δυναμική αυτή στη διαμόρφωση και μονοπωλιακών τιμών.

Παράλληλα, οι εν λόγω όμιλοι έχουν συχνά πολυκλαδικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, οι επιχειρήσεις στον κλάδο της ενέργειας έχουν κομμάτι που ασχολείται με την «παραγωγή» της ενέργειας, τη μεταφορά και τη διανομή της, αλλά έχουν και κομμάτι που ασχολείται με το εμπόριο προϊόντων, είτε με τηλεπωλήσεις είτε με φυσικές πωλήσεις. Αντίστοιχα, οι όμιλοι τηλεπικοινωνιών έχουν κομμάτι που ασχολείται με την ανάπτυξη, τη διαχείριση και τη λειτουργία του τηλεπικοινωνιακού δικτύου, έχουν δίκτυο πωλήσεων και συχνά έχουν μεγάλο όγκο εργαζομένων που δραστηριοποιείται στην παροχή τηλεφωνικών υπηρεσιών (τηλεφωνητές).

Αξίζει να σημειώσουμε πως η συγκεκριμένη διάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας έχει σημαντικές πλευρές για τον τρόπο οργάνωσης της πάλης των εργαζομένων, τόσο για τον αμιγώς πολιτικό όσο και για τον οικονομικό αγώνα σήμερα και πρέπει να ληφθεί ιδιαίτερα υπόψη.

Η συνδυασμένη εξέταση της αξίας παραγωγής, της «προστιθέμενης» αξίας –κέρδους– και του όγκου της απασχόλησης στο σύνολο της οικονομίας, σε συνδυασμό με τα εμπειρικά δεδομένα για την οργάνωση της παραγωγής σε ομίλους και μεγάλες επιχειρήσεις οδηγεί σε ορισμένα συμπεράσματα, για τις γενικές αλλαγές στην κλαδική δομή της εγχώριας οικονομίας που συντελέστηκαν την περίοδο 2000-2023.

• Η καπιταλιστική οικονομία στην Ελλάδα βρίσκεται σε φάση αναζωογόνησης, μετά τη βαθιά κρίση 2008-2012, περίοδο στην οποία σημειώθηκε μεγάλη μείωση του ΑΕΠ κι έπειτα από μια περίοδο σχετικής στασιμότητας μέχρι το 2016-2017 όπου το ΑΕΠ παρέμεινε σχετικά σταθερό. Η νέα κρίση του 2020-2021 ξεπεράστηκε γρήγορα. Ωστόσο, σημειώνεται πως το ΑΕΠ της χώρας δεν έχει ακόμα επανέλθει στα επίπεδα που είχε το 2008. Το ποσοστό μισθωτής απασχόλησης σημείωσε νέα άνοδο απ’ τα επίπεδα προ κρίσης 2008 και πλέον η μισθωτή απασχόληση φτάνει το 70% της συνολικής. Ωστόσο, το ποσοστό αυτό είναι μικρότερο σε σχέση με άλλα κράτη της.
• Σε κλάδους στρατηγικής σημασίας η κυριαρχία των μονοπωλιακών ομίλων ενισχύθηκε. Ενέργεια (πετρελαιοειδή και ηλεκτρική ενέργεια), θαλάσσιες μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, βασικά μέταλλα κυριαρχούνται από ελάχιστους ομίλους με συχνά διακλαδικό χαρακτήρα. Ο άξονας θαλάσσιες μεταφορές - πετρελαιοειδή - ενέργεια ξεχωρίζει. Οι κλάδοι αυτοί τροφοδοτούν τόσο την υπόλοιπη παραγωγή όσο και την κατανάλωση, ενώ εμφανίζουν χαρακτηριστικά κερδοφορίας μεγαλύτερης απ’ την αναμενόμενη (σε σχέση με το μ.ό. της Ευρωζώνης).
• Η μεταποίηση στη χώρα εστιάζει κατά βάση σε κλάδους που παράγουν είδη κατανάλωσης. Η παραγωγή μέσων παραγωγής είναι σχετικά μικρή.
• Τα στοιχεία αποτυπώνουν σημεία «στρεβλής» αποτύπωσης των πραγματικών μεγεθών και για λόγους φορολογικούς. Η σχέση καθαρού - ακαθάριστου κεφαλαίου και η μεγάλη μεταφορά σε ορισμένες ενδιάμεσες αναλώσεις με έντονο εισαγωγικό χαρακτήρα είναι χαρακτηριστικά φαινόμενα. Ο τουρισμός - επισιτισμός εμφανίζει δραστικά μικρότερη συμμετοχή στην αξία σε σχέση με τη συμμετοχή του στο εργατικό δυναμικό. Φυσικά πρόκειται για κλάδο σχετικά μικρής συσσώρευσης σταθερού κεφαλαίου, ωστόσο η ψαλίδα εισροής εργασίας - παραγωγής είναι πολύ μεγάλη.
• Η αγροτική παραγωγή συρρικνώθηκε αλλά παραμένει σημαντικά μεγαλύτερη απ’ το μ.ό. της Ευρωζώνης. Απορροφά μεγάλο ποσοστό απασχόλησης –αν κι ένα κομμάτι είναι μάλλον τύποις απασχόληση– και σχετικά σημαντικές επενδύσεις. Την τελευταία περίοδο εμφανίζεται και η ισχυροποίηση των ιχθυοκαλλιεργειών.
• Η κλαδική δομή της οικονομίας έχει διαφοροποιηθεί αισθητά την περίοδο που εξετάζουμε. Συρρικνώθηκε η ελαφρά μεταποίηση, συρρικνώθηκε δραστικά ο κλάδος των κατασκευών και ως ένα βαθμό ο κλάδος της αγροτικής παραγωγής, ενώ διογκώθηκαν οι κλάδοι του τουρισμού, μεταφορών, ακίνητης περιουσίας, ο κλάδος της ενέργειας κ.ά.
• Εμφανίζεται μεγάλη συγκέντρωση σε κλάδους είτε με πολύ υψηλή οργανική σύνθεση (θαλάσσιες μεταφορές, πετρελαιοειδή, βασικά μέταλλα, καλώδια) είτε σε κλάδους με σχετικά μικρή οργανική σύνθεση (τουρισμός), με αποτέλεσμα να εμφανίζεται σημαντική απόκλιση ανάμεσα στην αξιακή σύνθεση της παραγωγής ανά κλάδο και στη σύνθεση της παραγωγής με όρους απασχόλησης, αν χρησιμοποιηθεί η ΕΕ ως αναφορά.
• Σε πολλούς κλάδους, στη μεταποίηση, στο εμπόριο, στις κατασκευές, στον επισιτισμό - τουρισμό εμφανίζονται στοιχεία μεγέθυνσης του κεφαλαίου. Αλλού με κλείσιμο μικρών επιχειρήσεων σε κλάδους με σχετικά χαμηλή κερδοφορία, αλλού με διόγκωση μεγάλων ομίλων που κυριαρχούν στον κλάδο κ.ά. Εμφανίζονται στοιχεία ποιοτικής ωρίμανσης της λειτουργίας των καπιταλιστικών σχέσεων στη χώρα.
• Στη μεταποίηση, η μείωση τόσο της «σχετικής» παραγωγής όσο της αναλογίας σε εργαζομένους προέκυψε λόγω μιας σημαντικής εσωτερικής αναδιάρθρωσης. Ειδικότερα, ισχυροποιήθηκαν ορισμένοι υποκλάδοι με «ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα», κυρίως υποκλάδοι που αφορούν την εγχώρια κατανάλωση, όπως τρόφιμα - ποτά και πετρελαιοειδή, ενώ άλλοι κλάδοι της μεταποίησης, ειδικά αυτοί που την περίοδο πριν την κρίση του 2008-2015 συνδέονταν με τον κλάδο της κατασκευής σημείωσαν δραστική συρρίκνωση. Εμφανίζονται επίσης νέοι υποκλάδοι της μεταποίησης –φάρμακο, χαρτί– που για μια σειρά λόγους έχουν δυναμική. Στην πραγματικότητα, η κρίση του 2008-2012 αλλά και η μετέπειτα περίοδος 2012-2019 λειτούργησαν ως μηχανισμός ξεκαθαρίσματος της οικονομίας από πολλές μικρές επιχειρήσεις διάσπαρτες σε κλάδους. Η κλαδική δομή της εγχώριας οικονομίας συγκροτείται πλέον από μεγαλύτερες επιχειρήσεις, συγκεντρωμένες στους κλάδους προτεραιότητας για το κεφάλαιο. Η δυναμική του κλάδου των μετάλλων παραμένει, κατέχοντας σημαντική αξία στην εγχώρια παραγωγή. Πρόκειται κυρίως για πρωτογενή επεξεργασία κι εντάσσεται στον κλάδο «βασικά μέταλλα». Επίσης εμφανίζεται ισχυροποιημένος ο κλάδος καλωδίων. Μπορούμε να υποθέσουμε πως η πολιτική της πράσινης μετάβασης ισχυροποιεί όχι μόνο τον κλάδο της ενέργειας –που καταγράφει παραγωγή «ρεκόρ»– αλλά και τον κλάδο των μετάλλων και ειδικά την αλυσίδα βασικά μέταλλα - καλώδια.
• Σημαντικό τμήμα της εγχώριας οικονομίας σχετίζεται με τον τουρισμό και πιο συγκεκριμένα τον εξωτερικό. Η σημασία του τουρισμού δεν αποτυπώνεται μόνο στη διόγκωση του κλάδου επισιτισμού - τουρισμού, αλλά διαχέεται στις μεταφορές, στα τρόφιμα - ποτά, στο εμπόριο, στην ακίνητη περιουσία, σε υποστηρικτικούς κλάδους της οικονομίας. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως εμφανίζονται σημαντικές πλευρές νόμιμης κι ενδεχομένως παράνομης φοροαποφυγής στον τουριστικό κλάδο, αφού το μέγεθος που διαφαίνεται ότι έχει δε συνάδει με τον όγκο της απασχόλησης εκεί αλλά και στη γενική εικόνα της οικονομίας.
• Η μεγάλη σημασία του τουρισμού δεν αποτυπώνεται μόνο στη διόγκωση του ίδιου του τομέα επισιτισμού - τουρισμού και στις εξαγωγές τουριστικών υπηρεσιών που είναι πάνω της τάξης του 10% του ΑΕΠ, αλλά και στη διόγκωση μιας σειράς κλάδων που σχετίζονται έμμεσα και με την τουριστική δραστηριότητα. Έχουν διογκωθεί σημαντικά κλάδοι που συνδέονται με την ιδιωτική κατανάλωση, όπως τρόφιμα - ποτά, πετρελαιοειδή, φάρμακα, ηλεκτρική ενέργεια, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες.
• Οι υποστηρικτικοί κλάδοι για το κεφάλαιο, επιστημονικές υπηρεσίες και διοικητικές δραστηριότητες, έχουν εδραιωθεί στην εγχώρια οικονομία και έχουν σημαντική διάσταση. Είναι τάση «ωρίμανσης» των καπιταλιστικών σχέσεων, καθώς πρόκειται για κλάδους που σχεδόν αποκλειστικά αφορούν ενδιάμεσες αναλώσεις απ’ το κεφάλαιο και σε τελευταία ανάλυση συνιστούν διαδικασίες αυτοτελοποίησης.
• Σε γενικές γραμμές μπορούμε να μιλήσουμε για αλλαγές στη διάρθρωση του κεφαλαίου που τελικά αντανακλούν την ευθυγράμμιση της εγχώριας οικονομίας με τα «ανταγωνιστικά πλεονεκτήματά» της και με τους σχετικούς στόχους της αστικής πολιτικής για την ενίσχυση της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αποτυπώνεται πως προσαρμόζεται συνολικά η εγχώρια οικονομία στους άξονες τουρισμός, μεταφορές. Η εγχώρια οικονομία εξειδικεύτηκε σε σημαντικό βαθμό σε αυτές τις πλευρές. Προκύπτει ευθέως πως οι επιπτώσεις μιας κρίσης στον τουρισμό ή/και στις μεταφορές θα είναι πολύ μεγάλες στην εγχώρια οικονομία συνολικά
• Οι κλάδοι δημόσιο και παιδεία εμφανίζονται διογκωμένοι στην εγχώρια οικονομία, σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Σημειώνεται φυσικά πως η διόγκωση αυτή α) σχετίζεται με το σχετικά περιορισμένο μέγεθος της οικονομίας και την «ανελαστικότητα» τέτοιων δαπανών, β) το μεγάλο μέγεθος των Σωμάτων Ασφαλείας και γ) συγκαλύπτει τη μεγάλη μετακίνηση αυτών των δαπανών απ’ το κράτος άμεσα στα εργατικά - λαϊκά στρώματα, την περίοδο που εξετάζουμε, αφού το αναφερόμενο μέγεθος αυτών των τομέων δεν εξαρτάται απ’ το αν πρόκειται για ιδιωτική ή για κρατική δαπάνη.
• Ο κλάδος υγείας εμφανίζεται με σαφώς μικρότερη αναλογία απασχόλησης σε σχέση με την Ευρωζώνη και μάλιστα πρόκειται για πλευρά σημαντικής διαφοροποίησης της εγχώριας οικονομίας. Αφορά εκτός των άλλων και τον τρόπο διαχείρισης των υπερηλίκων. Στην Ελλάδα σε μεγάλο βαθμό η διαχείρισή τους γίνεται μέσα απ’ την οικογένεια και σχετίζεται με άλλες πλευρές, κυρίως της γυναικείας απασχόλησης.
• Οι αλλαγές στην κλαδική διάρθρωση της οικονομίας, σε συνδυασμό με τους όρους λειτουργίας των μονοπωλίων, ανοίγουν μια σειρά ζητήματα προς διερεύνηση αναφορικά με τον τρόπο παρέμβασης και τη διάταξη δυνάμεων στους ομίλους. Σχετικές πλευρές αφορούν ανάμεσα σε άλλες:
  – σχέση εδάφους - παραγωγικής διάρθρωσης, που αφορά τόσο τη σχέση κατοικίας εργαζομένων με την παραγωγική μονάδα, όσο και τη θέση της παραγωγικής μονάδας με τη σημασία και το ρόλο της στην παραγωγή που συχνά είναι υπερτοπική και μπορεί να αφορά ακόμα και το σύνολο της χώρας,
  – αναδιάταξη των κλάδων της οικονομίας, αντικειμενική κατηγοριοποίηση κλάδων και ομίλων και διάταξη στους καινούργιους και δυναμικούς κλάδους (επιστημονικές υπηρεσίες, city-logistics),
  – πολυκλαδικά μονοπώλια και παρέμβασή τους στους εργαζομένους.

Συμπερασματικά, o καπιταλισμός στην Ελλάδα βρίσκεται σε νέα φάση ανάπτυξης κι έχει ξεπεράσει την κρίση της προηγούμενης περιόδου. Τα γενικά χαρακτηριστικά του, η κυριαρχία της μισθωτής απασχόλησης και των μονοπωλιακών ομίλων, ενισχύθηκαν την 20ετία που εξετάζουμε. Η περίοδος συνοδεύτηκε με αλλαγές στην κλαδική σύνθεση, με στροφή στη μεταποίηση ειδών κατανάλωσης, στην ενέργεια, στις τουριστικές υπηρεσίες, στις μεταφορές και στην ακίνητη περιουσία και με υποχώρηση άλλων κλάδων της μεταποίησης και των κατασκευών. Στην εγχώρια οικονομία ενισχύονται ορισμένες τάσεις εξειδίκευσης σε συγκεκριμένους τομείς – τουρισμός, ναυτιλία, ακίνητη περιουσία, τρόφιμα-ποτά, ενέργεια και πετρελαιοειδή. Ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο η σημασία της κατανάλωσης στην εγχώρια οικονομία. Παράλληλα, έχουν μεγάλη σημασία οι τομείς αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης –υγεία, παιδεία– αλλά και το κράτος ως καπιταλιστής.

Αποτυπώνεται και στα στοιχεία η σχέση αστικής πολιτικής και ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων για την εγχώρια οικονομία. Η δυναμική σε τουρισμό, μεταφορές και ενέργεια είναι –σε τελευταία ανάλυση– το αποτέλεσμα του συνδυασμού επιδιώξεων των ομίλων για κλάδους και επενδύσεις μεγαλύτερης κερδοφορίας και της διαχρονικής αστικής πολιτικής των τελευταίων 15 ετών που αποτυπώνει αυτούς τους αστικούς σχεδιασμούς.