Ο Αναστάσης Γκίκας είναι μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ.
1. Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και Επανάσταση», «Απαντα», τ. 33, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, σελ. 35.
2. Ελ. Βενιζέλος, όπως παρατίθεται στο Mazower M.: «Greece and the inter-war economic crisis», εκδ. «Clarendon Press», London, 1991, σελ. 76.
3. Οπως π.χ. ο Ν. 3934/1911 «Περί υγιεινής και ασφάλειας των εργατών και περί ωρών εργασίας», ο Ν. 4029/1912 «Περί εργασίας γυναικών και ανηλίκων», ο Ν. 4030/1912 «Περί πληρωμής ημερομισθίων των εργατών, υπηρετών και υπαλλήλων» κ.ά. Κατά πόσο βέβαια όλ’ αυτά τα μέτρα είχαν πρακτικό αποτέλεσμα στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής του εργάτη, μη μένοντας στα χαρτιά, είναι ένα άλλο ζήτημα. Ενα ζήτημα, άρρηκτα συνδεδεμένο -συν τοις άλλοις- με το επίπεδο οργάνωσης και το συσχετισμό δυνάμεων στο συνδικαλιστικό κίνημα.
4. Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος», εκδ. «Μπουκουμάνη», Αθήνα, 1972, σελ. 232. Η λεγόμενη «κοινωνική αλληλεγγύη», όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από τις όποιες «φιλεργατικές» ή «φιλοαγροτικές» μεταρρυθμίσεις, αποτελούσε πρώτα και κύρια αναγκαιότητα για την επιβίωση της ίδιας της αστικής τάξης. Οι ιδιόχειρες σημειώσεις του Ελ Βενιζέλου σχετικά με το αγροτικό ζήτημα (τέλη 1918) είναι πράγματι αποκαλυπτικές: «Αρκούν αι δυσχέρειαι ας δημιουργεί η αντίθεσις μεταξύ κεφαλαίου και βιομηχανικών εργατών. Αρκεί η εκμετάλλευσις ην τ’ ανατρεπτικά στοιχεία επιχειρούν επί του εδάφους τούτου διά την ανατροπήν της κοινωνικής τάξεως. Εάν αφήναμεν ως έδαφος εκμεταλλεύσεως και την πολυάριθμον αγροτικήν τάξιν άλλο δεν θα εκάμνωμεν παρά να εξυπηρετήσωμεν τους εχθρούς της κοινωνίας […] Λύουσα το αγροτικόν ζήτημα κατά τας υπαγορεύσεις κοινωνικής αλληλεγγύης η αστική τάξις δίδει το πλέον αποτελεσματικόν πλήγμα κατά των ανατρεπτικών θεωριών […] Χάνουν ούτω έδαφος αφ’ ου ήλπιζαν να στηρίξουν την κοινωνικήν των επανάστασιν […] Δεν δυνάμεθα ατυχώς να πράξωμεν αυτό διά τον τερματισμόν του ανταγωνισμού κεφαλαίου και βιομηχανικού εργάτου», Αρχείο Ελ. Βενιζέλου, Φάκελος 173/267 (Μουσείο Μπενάκη).
5. Οπως παρατίθεται στο Γ. Κ. Λεονταρίτη: «Το ελληνικό εργατικό κίνημα και το αστικό κράτος 1910-1920», στο Θ. Βερέμη και Ο. Δημητρακόπουλου (επ.): «Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του», εκδ. «Φιλιππότη», Αθήνα, 1990, σελ. 77-78.
6. Γ. Β. Λεονταρίτη: «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», εκδ. «Εξάντας», Αθήνα, 1978, σελ. 250.
7. Βλ. Κ. Μοσκώφ: «Ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης», εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα, 1988, σελ. 401, Γ. Β. Λεονταρίτης: «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», εκδ. «Εξάντας», Αθήνα, 1978, σελ. 265, εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 26 Οκτώβρη 1918 και 17 Οκτώβρη 1918.
8. Γ. Β. Λεονταρίτης: Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», εκδ. «Εξάντας», Αθήνα, 1978, σελ. 227.
9. Ξεκινώντας από την ολομέτωπη επίθεση κατά του Κόμματος εξαιτίας της στάσης του απέναντι στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Την επιδρομή κατά των γραφείων του Ριζοσπάστη και την καταστροφή τους από βενιζελικούς μπράβους τον Ιούλη του 1920, τη σύλληψη του Γραμματέα και της ΚΕ του Κόμματος, του διευθυντή του Ριζοσπάστη, καθώς και των κομμουνιστών-μελών της Διοίκησης της ΓΣΕΕ τον Ιούλη του 1922 κοκ. Χώρια, βεβαίως, από τη χυδαία προπαγάνδα περί «αντεθνικού» ΚΚΕ, που αναμασάται ποικιλοτρόπως μέχρι και τις μέρες μας. «Εθνικό» συμφέρον για την ελληνική αστική τάξη ήταν -και παραμένει- το δικό της συμφέρον. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή ήταν το αποτέλεσμα της συμμετοχής της ελληνικής αστικής τάξης στις γενικότερες ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις στην Εγγύς Ανατολή, ώστε να προωθήσει μέσω αυτής τα δικά της ιδιαίτερα συμφέροντα. Με την πολιτική και τη δράση του, το ΚΚΕ ανέδειξε τον πραγματικό χαρακτήρα του πολέμου κι επιδίωξε τη ματαίωσή του, εκτιμώντας ότι μετά από τη Μικρασιατική Εκστρατεία θα επερχόταν η Καταστροφή, όπως κι έγινε. Η συνεπής πολιτική αρχών απέναντι στην εργατική τάξη, όλο το λαό, συνέδεσε την υπόθεση του πολέμου με την αστική εξουσία και τον ιμπεριαλισμό, προτείνοντας ταυτόχρονα τη διευθέτηση του μικρασιατικού ζητήματος έξω από το πλαίσιο των ιμπεριαλιστικών συμφωνιών (Βερσαλλίες, Λοζάνη, Σέβρες) και μεταξύ των δύο χωρών.
10. Ανάλογοι αναγκαστικοί νόμοι σχετικά με τη διοικητική εκτόπιση ψηφίστηκαν επίσης τον Οκτώβρη και το Δεκέμβρη του 1935.
11. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 23 Δεκέμβρη 1935, 26 Δεκέμβρη 1935, 4 Γενάρη 1936.
12. «Το ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα, 1925-1928», τ. 2, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1974, σελ. 619 και 631.
13. Εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα», 21 Ιούλη 1928.
14. «Εφημερίς της Κυβερνήσεως», 23 Ιούλη 1929.
15. Οπως παρατίθενται στο Αν. Γκίκα: «Από την πείρα του κινήματος των οικοδόμων στην Ελλάδα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2013, σελ. 55.
16. Παρατίθεται στο Μ. Mazower: «Greece and the inter-war economic crisis», εκδ. «Clarendon Press», London, 1991, σελ. 128.
17. Βλ. «Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής», 30 Μάη 1929 και Ρ. Σ. Κούνδουρο: «Η ασφάλεια του καθεστώτος. Πολιτικοί κρατούμενοι, εκτοπίσεις και τάξεις στην Ελλάδα, 1924-1974», εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα, 1978, σελ.85-87.
18. V. Lidtke: «The outlawed party», εκδ. «Princenton University Press», Princenton, 1966, σελ. 339-345. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, σ’ ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο ενισχύονταν οι κατασταλτικές λειτουργίες του αστικού κράτους, υποστηριζόμενες ιδεολογικά από τη θεωρία του «ισχυρού» κράτους, παραμερίζοντας τις μικροαστικές φιλελεύθερες ιδέες. Ας μην ξεχνάμε ότι ο B. Mussolini βρισκόταν ήδη στην εξουσία στην Ιταλία από το 1922, ενώ το δικτατορικό καθεστώς του Primo de Rivera κυριαρχούσε στην Ισπανία (1923-1930). Το πραξικόπημα του 1926 στην Πορτογαλία έστρωνε ουσιαστικά το δρόμο για την άνοδο του Α. Salazar στην εξουσία (πρωθυπουργός-δικτάτορας της χώρας το 1932-1968). Στη Γιουγκοσλαβία το 1929 ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α΄ κατήργησε το Σύνταγμα και διέλυσε τη Βουλή κ.ο.κ.
Οπου τα κομμουνιστικά κόμματα δεν τέθηκαν εκτός νόμου, τ’ αστικά καθεστώτα φρόντισαν να θωρακιστούν νομικά, είτε ανασύροντας και αναπροσαρμόζοντας παλαιότερα κατασταλτικά μέτρα είτε κατασκευάζοντας καινούργια. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, επιστρατεύτηκαν το Treason Act του 1351, το Seditious Libel and Enlistment Act του 1870, καθώς και το Official Secrets Act του 1911 και 1920, ενώ σειρά απαγορεύσεων ακολούθησε τις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις του 1926. Στη Γερμανία, αν και τυπικά το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν νόμιμο, παρεμποδιζόταν η δράση και συμμετοχή του στα συνδικάτα. Στη Γαλλία αναβίωσαν νομοθετήματα του 1893 και 1894, με τα οποία ποινικοποιούνταν οι σοσιαλιστικές ιδέες.
19. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τ. Α΄, 1918-1949», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2001, σελ. 214. Μέχρι το 1935 ο αριθμός των δολοφονηθέντων εργατών κι αγροτών είχε ανέλθει σε 37, ενώ οι συλλήψεις είχαν φτάσει τις 16.500 και οι καταδίκες τις 3.000 περίπου.
20. Αν και τυπικά ο κομμουνιστικός Τύπος δεν ήταν παράνομος, με το Ιδιώνυμο θέτονταν ουσιαστικά εκτός νόμου το περιεχόμενο και η πράξη της διάδοσής του. Ετσι, από το 1929 κι έπειτα, «κατόπιν εγκυκλίου διαταγής του Υπουργείου Εσωτερικών», όλα «τα ταχυδρομικά και τηλεγραφικά Γραφεία του Κράτους» υποχρεούνταν «όπως επιστρέφουν αμέσως ως απαράδεκτα όλα τα κομμουνιστικού περιεχομένου έντυπα εις τους εκδότας των, μη επιτρεπομένης της αποστολής των διά των ταχυδρομείων του Κράτους, συμφώνως προς τον ψηφισθέντα νόμον περί ασφάλειας του κοινωνικού καθεστώτος». Βλ. εφημερίδα «Κήρυξ» 1 Οκτώβρη 1929 και Εκθεση για την κατάσταση του παράνομου μηχανισμού στην κομματική οργάνωση της Καβάλας, 1933 (Φάκελος 18), Αρχείο ΚΚΕ.
21. Τα στοιχεία βασίζονται στις Ελληνικές Εγκληματολογικές Στατιστικές της αντίστοιχης περιόδου και παρατίθενται στο Ρ. Σ. Κούνδουρου: «Η ασφάλεια του καθεστώτος. Πολιτικοί κρατούμενοι, εκτοπίσεις και τάξεις στην Ελλάδα, 1924-1974», εκδ. «Καστανιώτη», Αθήνα, 1978, σελ. 97-99.
22. Βλ. «Foreign Office to the Undersecretary of State Report», 29 Αυγούστου 1929, σελ. 99, στο FO 371-12926, PRO και «Duties that may be allocated to the Gendarmerie in the Towns Police are, or may be in the future, established», 29 Μάρτη 1928, σελ. 2, PRO.
23. «Εκθεση της Αχτίδας Λαρίσης για το αγροτικό συλλαλητήριο της 10 Ιούλη 1927», σελ. 1 (Φάκελος 5), Αρχείο ΚΚΕ.
24. Απόρρητο έγγραφο του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού προς το Γραφείο του υπουργού Εσωτερικών (14 Μάη 1929) με θέμα τη «συγκέντρωση στοιχείων επί του ζητήματος της διανομής επαναστατικών προκηρύξεων», στο Αρχείο Κωνσταντίνου Ζαβιτσιάνου, Φάκελος 1, «ΕΛΙΑ».
25. Εφημερίδα «Πατρίς», 17 Φλεβάρη 1930.
26. Εφημερίδα «Πρωινά Νέα», 16-19 Νοέμβρη 1933.
27. Γράμμα από την Οργάνωση Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας προς το ΠΓ της ΚΕ, 26 Σεπτέμβρη 1930, σελ. 3 (Φάκελος 14), Αρχείο ΚΚΕ, και εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 12 Γενάρη 1933.
28. Εκθεση της Περιφερειακής Επιτροπής της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας προς το Πολιτικό Γραφείο, 16 Μάρτη 1928, σελ. 2 (Φάκελος 10), Αρχείο ΚΚΕ. Στο γεγονός αυτό αναφέρθηκε και ο E. G. Lomas του Γενικού Προξενείου της Θεσσαλονίκης σε έκθεσή του στο Foreign Office της Μ. Βρετανίας. Ενημερώνοντας την κυβέρνησή του για τις «εργατικές αναταραχές» που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα κατά τις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις των καπνεργατών στην πόλη το Μάη του 1936 (και οι οποίες μετεξελίχτηκαν γρήγορα σε γενικό πανελλαδικό απεργιακό αναβρασμό) τόνιζε πως: «υπάρχουν χιλιάδες δυσαρεστημένων ανδρών και γυναικών εργατών από την μια πλευρά και αρκετές εκατοντάδες …αστυνομικών από την άλλη, καλά οπλισμένων και ποτισμένων με την ιδέα, η οποία φαίνεται έχει καταστεί παράδοση, πως ο εργάτης ο οποίος αγωνίζεται για τη βελτίωση της κατάστασής του αποτελεί δημόσιο εχθρό». Καταλήγοντας, πρόσθεσε χαρακτηριστικά: «δεν υπήρξε σχεδόν καμιά συνάθροιση, πολιτική ή μη, η οποία να μην συνοδευόταν από αιματοχυσία ή κάποιας μορφής βία». Εκθεση του British Consulate General, Salonica, 27th May, 1936, σελ. 3 κι 7, στο FO371/20389, PRO.
29. Α. Γκίκα: «Ρήξη και Ενσωμάτωση», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2010, σελ. 124. Στην έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ «Επεσαν για τη Ζωή», τ. 1, καταγράφονται 29 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, καθώς και 7 μέλη και στελέχη της ΟΚΝΕ, που δολοφονήθηκαν από το αστικό κράτος στη διάρκεια εργατικών κινητοποιήσεων, στην εξορία και τη φυλακή κοκ.
30. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 7 Γενάρη 1924 και 22 Αυγούστου 1928.
31. Εκθεση της Περιφερειακής Επιτροπής Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στο Πολιτικό Γραφείο, 7 Νοέμβρη 1927 (Φάκελος 5), Σχέδιο ανάλυσης των αποφάσεων του 4ου Συνεδρίου του Κόμματος, σελ. 1, Γράμμα του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ προς την Περιφερειακή Επιτροπή Θεσσαλίας, 18 Αυγούστου 1928 και προς την Περιφερειακή Επιτροπή Θεσσαλονίκης, 15 Σεπτέμβρη 1928 (Φάκελος 8), Αρχείο ΚΚΕ.
32. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 19 Ιούλη 1922, 16 Απρίλη 1925 και 9 Σεπτέμβρη 1934, Εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 12 Δεκέμβρη 1932 και «Δελτίον», 1 Φλεβάρη 1926.
33. «Το ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα, τ. 2, 1925-1928», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1974, σελ. 617 και «Θέσεις για τα δεκαπεντάχρονα του ΚΚΕ», στην «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», 15 Νοέμβρη 1933.
34. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 5 Ιούνη 1927 και 20 Νοέμβρη 1928.
35. Ο Πειθαρχικός Ουλαμός Καλπακίου (ο λεγόμενος και «τάφος των ζωντανών») άρχισε να λειτουργεί το 1924. Ηταν ένας από τους δύο τόπους μαρτυρίου (μαζί με της Μαρμάρως) όπου έστελναν τους στρατευμένους νέους κομμουνιστές για να τους εξοντώσουν ψυχικά και σωματικά. Πολλοί δε θ’ αντέξουν τις άθλιες συνθήκες, τα καψόνια και τα βασανιστήρια, χάνοντας τα λογικά τους ή αφήνοντας στο Καλπάκι την τελευταία τους πνοή.
36. Χρ. Τσιντζιλώνη: «ΟΚΝΕ 1922-1943», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1989, σελ. 149-157 και 163-168.
37. Σε μια αντίστοιχη διαμαρτυρία του ΣΕΚΕ κατά τις εκλογές του 1920 αναφερόταν: «Εν τη αρξαμένη εκλογική πάλη η κυβέρνησις μετέρχεται παν μέσον καταδιώξεως και τρομοκρατίας, κατασχούσα τας προκηρύξεις διά των αστυνόμων της και απαγορεύουσα τας εργατικάς συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, τρομοκρατούσα διά των μπράβων της, ως συνέβη εν Αθήναις, απαγορεύουσα εις τους χωρικούς ίνα επικοινωνήσουν με το Κόμμα, ως συνέβη με τον διευθυντή του τηλεγραφείου Πατρών…» κλπ. «Διαμαρτυρία κατά της προεκλογικής τρομοκρατίας», στο «Εργατικός Αγών», 29 Σεπτέμβρη 1920 και «Το ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα, τ. 1, 1918-1924», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1974, σελ.119-120.
38. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 7 Φλεβάρη 1927.
39. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 11.6.1930.
40. Υπόμνημα «προς άπασας τας εφημερίδας Αθηνών-Πειραιώς» 10 Οκτώβρη 1935, Αρχείο Σφαέλου Δημήτριου, «ΕΛΙΑ».
41. Γ. Ζορμπαλά: «Ο Μεγάλος Οκτώβρης και ο επαναστατικός Τύπος στην Ελλάδα», στο «Νέο Κόσμο», τ. 4, 1967, σελ. 70. Επιθέσεις κατά του Ριζοσπάστη έχουν καταγραφεί από το 1920 κιόλας, όταν βενιζελικοί μπράβοι εισέβαλαν στα γραφεία της εφημερίδας και τα κατέστρεψαν ολοσχερώς (Εφημερίδα Ριζοσπάστης, 9 Αυγούστου 1920). Σε μια ακόμη περίπτωση, στις 17 Νοέμβρη 1934, ο Ριζοσπάστης θα δεχτεί επίθεση από μέλη της εθνικοσοσιαλιστικής ομάδας «Τρίαινα», τα οποία όμως «αποκρούονται ηρωικά από την εργατική φρουρά των γραφείων». Βλ. «Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τ. 4, 1934-1940», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1974, σελ. 514.
42. Εφημερίδα «Πρωινά Νέα», 16-19 Νοέμβρη 1933. Η έμφαση δική μας.
43. Το 1933 ο Πλαστήρας είχε προτείνει στον Βενιζέλο «κάνουμε ό,τι και στην Ιταλία, που χάρις στον Φασισμό προοδεύει»; Για να του απαντήσει ο τελευταίος: «Η Ιταλία … επήγαινε καλά, διότι εκεί υπάρχει δικτάτωρ, ενώ εις την Ελλάδα δεν υπάρχει δικτάτωρ […] Αν πείσεις τον Μουσολίνι να αφήσει την Ιταλίαν και να έλθει εδώ, τότε, ίσως, συμφωνήσω να γίνει δικτατορία». Ο Κονδύλης (από την «άλλη πλευρά» του πολιτικού φάσματος) είχε εκφράσει ανοιχτά το θαυμασμό του στον Μουσολίνι μόλις ένα χρόνο πριν την εγκαθίδρυση του καθεστώτος Μεταξά, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον «καλύτερο άνδρα της σημερινής εποχής» ο οποίος «κατάφερε να πειθαρχήσει έναν ζωηρό λαό […] και να λύσει το πρόβλημα της συνεργασίας μεταξύ κεφαλαίου και εργατών». Βλ. Γ. Δάφνη: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», τ. Β΄, εκδ. «Ικαρος», 1955, σελ. 182-184 και Γ. Ανδρικόπουλου: «Οι ρίζες του ελληνικού φασισμού», εκδ. «Διογένης», 1977, σελ. 150.
44. Σ. Λιναρδάτου: «4η Αυγούστου», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 1966, σελ. 112.
45. Εκθεση Δράσης της ΚΕ προς το Έκτακτο Συνέδριο του ΚΚΕ (1925), σελ. 8 και 12 (Φάκελος 1), Αρχείο ΚΚΕ.
46. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 5 Ιούνη 1927.
47. Βλ. «Σκοπός Σωματείου “Εθνικής Ενωσις Ελλάς”» (1927), Αρχείο Σφαέλου Δημήτριου («ΕΛΙΑ»), εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 24 Απρίλη 1934, 5 Νοέμβρη 1934, 21 Δεκέμβρη 1934.
48. Εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 18 Φλεβάρη 1933, 7 Ιούνη 1933.
49. Σε ανακοίνωσή της, η Ενωτική ΓΣΕΕ τόνισε: «Η εργατιά της Θεσσαλονίκης από μέρες τώρα αντιμετωπίζει αλλεπάλληλες ένοπλες επιδρομές, σκοτωμούς και τραυματισμούς από τις εξοπλισμένες φασιστικές ορδές που εμπνέονται και καθοδηγούνται από τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας και την κυβέρνηση Βενιζέλου. Ο εργάτης οικοδόμος σ. Σταμπουλίδης έπεσε νεκρός. Μια δεκάδα εργάτες είναι τραυματισμένοι. Για την κυρίαρχη τάξη δεν είναι αρκετές οι συλλήψεις, οι δαρμοί, οι εξορίες, οι διαλύσεις των ταξικών οργανώσεων, η απαγόρευση του Ενωτικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, η αφαίρεση και των τελευταίων υπολειμμάτων των συνδικαλιστικών και πολιτικών ελευθεριών της εργατικής τάξης. Περνάει στις χωρίς προσχήματα δολοφονίες, στην εξόντωση του επαναστατικού συνδικαλιστικού κινήματος, ενώ τα σοσιαλφασιστικά συνδικάτα απολαμβάνουν την αμέριστη υποστήριξή της. Τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη Θεσσαλονίκη έχουν μεγάλη πολιτική σημασία για το επαναστατικό συνδικαλιστικό κίνημα, βρίσκονται σε αδιάσπαστη συνοχή με την επίθεση του κεφαλαίου και την αντίσταση των εργατών». Εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 20 Αυγούστου 1932.
50. "Greece: Communism, Report for Second Half Year 1933, σελ. 2, FO286/1123 και Greece: Communism, Report for Second Half Year 1934, σελ. 2, PRO.
51. Εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 24 Ιούνη 1933, 26 Ιούνη 1933, 27 Ιούνη 1933.
52. Για σχετικά κρούσματα σε Βόλο και Ηράκλειο βλ. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 15 Γενάρη 1927 και 3 Απρίλη 1927.
53. Εφημερίδα «Νέος Ριζοσπάστης», 10 Ιούνη 1933.
54. Εκθεση Δράσης της Περιφερειακής Οργάνωσης Πειραιά για τους μήνες Γενάρη, Φλεβάρη, Μάρτη 1928, σελ. 10 (Φάκελος 10), Αρχείο ΚΚΕ. Ανάλογα περιστατικά καταγράφηκαν στους καπνεργάτες (Ριζοσπάστης 3.4.1927), τους σιδηροδρομικούς (Ριζοσπάστης 5.1.1927) και αλλού.
55. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 21 Φλεβάρη 1927.
56. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 20 Ιούλη 1927.
57. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 29 Γενάρη 1927.
58. Οπως π.χ. κατά τη διάρκεια της απεργίας των ελαιοχρωματιστών της Αθήνας τον Ιούνη του 1934 –και όχι μόνο. Πολλά τέτοια παραδείγματα εμπεριέχονται στο Α. Γκίκα: «Ρήξη και Ενσωμάτωση: Συμβολή στην Ιστορία του εργατικού-κομμουνιστικού κινήματος του Μεσοπολέμου (1918-1936)», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2010 και Α. Γκίκα: «Από την πείρα του κινήματος των οικοδόμων στην Ελλάδα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2013.
59. Συνεδρίαση Μεικτού Σώματος Συλλόγου Εμποροϋπαλλήλων Αθηνών, 19 Νοέμβρη 1928 και Πρακτικά Εκτακτης Γενικής Συνέλευσης, 20 Μάρτη 1933, Φάκελος 1, Αρχείο Αριστείδη Δημητράτου, «ΕΛΙΑ».
60. Βλ. για παράδειγμα τον τρόπο με το οποίο ο αστικός Τύπος κάλυψε την καπνεργατική απεργία της Θεσσαλονίκης στις αρχές του 1927. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 17 Φλεβάρη 1927.
61. Εφημερίδα «Κήρυξ», 24 Μάη 1931.
62. Εφημερίδα «Κήρυξ», 27 Ιούλη 1929 και 28 Ιούλη 1929.
63. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 4 Απρίλη 1927.
64. Για την Γαλλία βλ. Εφημερίδα «La Gazette», 6 Οκτώβρη 1928, όπως παρατίθεται στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 13 Οκτώβρη 1928.
65. Εφημερίδα «Κήρυξ», 27 Μάη 1926 και 13 Γενάρη 1927.
66. Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 3 Μάρτη 1925, εφημερίδα «Κήρυξ», 1 Οκτώβρη 1929 και 17 Νοέμβρη 1932.
67. Εγγραφο νο. 22, στο Αρχείο Ιεράς Μητρόπολης Ελευθερουπόλεως 1909-1953, ΑΒΕ 72/ΕΚΚΛ 1.01, Φάκελος 50, Γενικά Αρχεία Κράτους (ΓΑΚ) Καβάλας.
68. Διεύθυνσις Γενικής Ασφάλειας του Κράτους προς τους Μητροπολίτας Μακεδονίας, 15.4.1926, στο Αρχείο Ιεράς Μητρόπολης Ελευθερουπόλεως 1909-1953, ΑΒΕ 72/ΕΚΚΛ 1.01, Φάκελος 50 και Κοινοποίηση Ν. Διαταγμάτων της Διεύθυνσης Γενικής Ασφάλειας του Κράτους, 12.6.1926, στον Φάκελο 52, ΓΑΚ Καβάλας.
69. Αρχείο Ιεράς Μητρόπολης Ελευθερουπόλεως 1909-1953, ΑΒΕ 72/ΕΚΚΛ 1.01, Φάκελος 52, ΓΑΚ Καβάλας.
70. Εφημερίδα «Κήρυξ», 6 Γενάρη 1931.
71. Εφημερίδα «Πρωία», 1928, απόκομμα, Φάκελος 43/2, Ιστορικό και Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας.
72. ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ προς την Αχτιδική Επιτροπή Ιωαννίνων, 20.4.1928 (Φάκελος 8), Αρχείο ΚΚΕ.