«Το προλεταριάτο ολόκληρης της Ευρώπης
και όσοι ακόμη έχουν στα στήθη τους τη φλόγα της Ελευθερίας
έχουν το βλέμμα τους καρφωμένο στο Παρίσι.»
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι Μέρες της Κομμούνας (Die Tage der Commune) του Μπέρτολτ Μπρεχτ αναπαριστούν το πανόραμα της ζωής στην Κομμούνα του Παρισιού του 1871 από το προοίμιο, την ανάπτυξη και τη βίαιη ανατροπή της από τις δυνάμεις της αντεπανάστασης. Ο αντίκτυπος της Κομμούνας του Παρισιού –ως στοιχείο που άνοιγε το δρόμο για τη μεγάλη νίκη της εργατικής τάξης, ως σημείο άντλησης πολύτιμων διδαγμάτων, αλλά και στοιχείο που θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα πορεία του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος– δε θα μπορούσε να μη βρει έκφραση στην καλλιτεχνική σύνθεση τόσο πριν τον Μπρεχτ όσο και μετά από αυτόν. Φυσικά, για τον Μπρεχτ το κοινωνικό-ιστορικό περιεχόμενο της τέχνης, θεωρημένο από ταξική σκοπιά, αποτελεί στοιχείο αναπόσπαστο της δικής του καλλιτεχνικής πορείας και όχι ένα μεμονωμένο στοιχείο της δραματουργίας του. Μάλιστα, για τον Μπρεχτ όχι μόνο η σχέση των κοινωνικών-ιστορικών γεγονότων με την τέχνη είναι αναπόδραστη, αλλά έχει σημασία ο τρόπος που προσεγγίζονται τα κοινωνικά και ιστορικά φαινόμενα και γεγονότα από το θέατρο, καθώς μέσα από αυτήν τη διαδικασία διαμορφώνεται και η σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα που τον περιβάλλει.
«Γεγονότα από την κοινωνική ζωή των ανθρώπων, που απαιτούν μια εξήγηση, μπορείς να τα μιμηθείς με τέτοιο τρόπο, ώστε να φέρουν κάποιον αντιμέτωπο με τεχνητές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, οι γνώσεις των οποίων να μπορούν να έχουν πρακτική εφαρμογή.»1
Το θέατρο του Μπρεχτ επιφορτίζεται με το καθήκον «…να διεγείρει την απόλαυση της μάθησης και να οργανώνει τη διασκέδαση της αλλαγής της πραγματικότητας. Οι θεατές μας δεν πρέπει να ακούνε μόνο πως ελευθερώθηκε ο δεσμώτης Προμηθέας, αλλά να διδαχτούνε και τη χαρά να τον ελευθερώσουν οι ίδιοι. Όλες οι χαρές και οι διασκεδάσεις εκείνων που εφευρίσκουν και ανακαλύπτουν, τα αισθήματα θριάμβου των ελευθερωτών πρέπει να διδάσκονται από το Θέατρό μας.»2
Προκειμένου να το επιδιώξει, οφείλει να καθοδηγήσει το θεατή του από το ειδικό στοιχείο στο γενικό. Η επαγωγική διαδικασία που συντελείται αξιοποιεί το εμπειρικώς αξιολογούμενο στοιχείο, εκείνο το οποίο επιβεβαιώνεται ή απορρίπτεται από την εμπειρία του θεατή. Δεν αρκείται σ’ εκείνο, καθώς το ειδικό στοιχείο γίνεται το βήμα πάνω στο οποίο η ιστορική μελέτη θα συμβάλει στο να γίνει κατανοητό αναφορικά με τους παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση, την εξέλιξη, τον περιορισμό, ακόμα και τον τερματισμό του.
«Το Επικό θέατρο3 χρησιμοποιεί τις ελάχιστες δυνατές ομαδοποιήσεις για να εξηγήσει τη σημασία των δραστηριοτήτων των ανθρώπων με τρόπο κατανοητό. Το “τυχαίο”, το “καθημερινό” το οποίο “παριστάνει την πραγματικότητα” χάνεται, καθώς η σκηνή πλέον δεν καθρεφτίζει τη “φυσική” αταξία των πραγμάτων. Το αντίθετο της φυσική αταξίας είναι η φυσική τάξη των πραγμάτων. Τα βάθρα πάνω στα οποία σχηματίζεται αυτή η νέα τάξη των πραγμάτων είναι κοινωνικο-ιστορικά.»4
Η μέθοδος του Μπρεχτ επιδιώκει να προκύπτει ως ανακάλυψη η διαδικασία κατανόησης των πιο γενικών εκφράσεων των σχέσεων που καθορίζουν τις επιμέρους εκφράσεις τους στο πεδίο των κοινωνικών φαινομένων με το οποίο ασχολείται και η τέχνη, ακολουθούμενη από το αίσθημα της έκπληξης και του παραξενίσματος. Συνθήκες που υποβάλλουν κάθε μελετητή κοινωνικών ζητημάτων σε μια απόσταση από την οικειότητα του «φυσικού», του «λογικού», μια αμφισβήτηση του «αυταπόδεικτου». Οι αναπαραστάσεις επομένως για ένα θέατρο που επιδιώκει την κριτική ενεργοποίηση του θεατή θα επιδιώκουν «…ν’ αφαιρέσουν τη σφραγίδα της εμπιστοσύνης από τα κοινωνικώς επηρεάσιμα συμβάντα, η οποία τα προφυλάσσει σήμερα από την επέμβαση (…den Stempel des Vertrauten wegnehmen, der sie heute vor dem Eingriff bewart).»5
Καθώς τα φαινόμενα της κοινωνικής πραγματικότητας ιστορικοποιούνται, μελετώνται δηλαδή στην ιστορική τους εξέλιξη, εξετάζονται στους όρους γέννησης, ανάπτυξης και φθοράς τους, επιτρέπουν ο θεατής να κατανοήσει τους όρους που το καθετί καθίσταται ιστορικά και κοινωνικά αναγκαίο. Απηχώντας τα λόγια του Ένγκελς από την Κριτική του Λουδοβίκου Φόιερμπαχ και του τέλους της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας:
«Ό,τι είναι πραγματικό στο πεδίο της ανθρώπινης ιστορίας γίνεται με τον καιρό παράλογο […] κι ό,τι είναι λογικό στα κεφάλια των ανθρώπων προορίζεται να γίνει πραγματικό, όσο κι αν αντιφάσκει στην πραγματικότητα που υπάρχει φαινομενικά.»6, ο Μπρεχτ γράφει για τον κομμουνισμό στο Εγκώμιό του το 1931: «Είναι λογικός, καθένας τον καταλαβαίνει. Είναι εύκολος. […] Δεν είναι το χάος/ Μα η τάξη./ Είναι το απλό/ Που είναι δύσκολο να γίνει.»7
Με βάση τις αρχικές αυτές παραμέτρους οφείλουμε να προσεγγίσουμε το περιεχόμενο και του συγκεκριμένου έργου του Μπρεχτ που αναφέρεται στην Κομμούνα του Παρισιού. Η τοποθέτηση του θεατρικού προβολέα του Μπρεχτ εστιάζει στην οδό Πιγκάλ, την ταράτσα ενός καφέ στη Μονμάρτρη απ’ όπου μπορούμε να δούμε ολόκληρο το επαναστατημένο Παρίσι, την αυλή του σπιτιού της μαντάμ Καμπέ, το Δημαρχείο με τις φλογισμένες συνεδριάσεις, αλλά και τις ήρεμες στιγμές όπου οι Κομμουνάροι συζητούν για το μέλλον της Κομμούνας, χλευάζουν τον παλιό κόσμο της εκμετάλλευσης, αλλά και γωνίες της Γαλλίας όπου συγκεντρώνονται τα στοιχεία του αντεπαναστατικού πισωγυρίσματος: Ο Σταθμός του Βορρά, η Τράπεζα της Γαλλίας, τα ανάκτορα των Βερσαλλιών.
Υπό τούτο το πρίσμα, στόχος της παρούσας μελέτης είναι να υπογραμμίσει τα θεμελιώδη ζητήματα που αναδεικνύονται μέσα από μια αναλυτική κειμενοκεντρική προσέγγιση του έργου του Μπρεχτ, ενταγμένη στην κοινωνική και ιστορική της εποχή, αλλά και τοποθετημένη σε μια διακειμενική σύνδεση με τα προαναφερόμενα κείμενα των κλασικών. Στη βάση των ζητημάτων αυτών προσεγγίζουμε την κοινωνική οριοθέτηση της πρακτικής αξίας του συγκεκριμένου έργου όχι απλά ως ιστορικού δράματος όσο ως καθοδηγητικού έργου για την κοινωνική δράση. Στις Μέρες της Κομμούνας ο Μπρεχτ ενσωματώνει τα βασικά συμπεράσματα των Καρλ Μαρξ από τον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, Φρίντριχ Ένγκελς και Β. Ι. Λένιν από τα Διδάγματα της Κομμούνας και το Κράτος και Επανάσταση· επεξεργασίες που έχουμε σοβαρούς λόγους να πιστεύουμε ότι ο Μπρεχτ όχι μόνο λαμβάνει υπόψη, αλλά ενσωματώνει δημιουργικά μέσω των καλλιτεχνικών καθρεφτισμάτων.