* Ο Λουκάς Αναστασόπουλος είναι μέλος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ.
1. Φρ. Ένγκελς, «Για την παρακμή της φεουδαρχίας και την άνοδο της αστικής τάξης», στο Φρ. Ένγκελς - Κ. Μαρξ, Για την προκαπιταλιστική κοινωνική εξέλιξη, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2016, σελ. 217.
2. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 53.
3. Η ουβερτούρα αποτελούσε κατά το 17ο αιώνα τη μουσική εισαγωγή σε μια όπερα, ένα μπαλέτο ή ένα ορατόριο και προετοίμαζε το κοινό για το χαρακτήρα του έργου. Την περίοδο του Μπετόβεν ξεκίνησε ν’ αποκτά πιο αυτοτελή χαρακτήρα ως έργο και χρησιμοποιούνταν συνήθως ως εισαγωγικό κομμάτι στις συναυλίες.
4. Η πρώτη προσπάθεια έκδοσης των Απάντων του Μπετόβεν έγινε το 19ο αιώνα από τον εκδοτικό οίκο Breitkopf & Härtel. Η έρευνα συνεχίστηκε και κατά τον 20ό αιώνα, με σημαντικότερους ερευνητές τους μουσικολόγους Willy Hess και Giovanni Biamonti.
5. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 57-58.
6. G. Stanley (επιμ.), The Cambridge Companion to Beethoven, εκδ. Cambridge University Press, Cambridge, 2000, σελ. 7.
7. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 52-66.
8. Ό.π., σελ. 79.
9. Δε θα πρέπει να συγχέεται με τον ευρέως διαδεδομένο όρο «κλασική μουσική», που περιγράφει το είδος μουσικής που έχει τη βάση της στη μουσική της Δυτικής Ευρώπης από την περίοδο του ύστερου Μεσαίωνα έως και το 19ο αιώνα. Ως κλασικισμός χαρακτηρίζεται η περίοδος της ιστορίας της μουσικής κυρίως κατά το β΄ μισό του 18ου αιώνα. Αισθητικά είναι ενταγμένη στο ρεύμα του κλασικισμού στις τέχνες, παρότι στη μουσική εμφανίζεται αργότερα χρονικά. Αναλυτικότερα στη συνέχεια του άρθρου.
10. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 94.
11. Β. Cooper, Beethoven, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 2008, σελ. 47.
12. Μ. Solomon, ό.π., σελ. 94-106.
13. Ο Καρλ Τσέρνι (Carl Czerny, 1791-1857) ήταν Αυστριακός συνθέτης και βιρτουόζος πιανίστας, τσεχικής καταγωγής, που έγραψε πολυάριθμα έργα για πιάνο, συμφωνίες, λειτουργίες, χορωδιακή μουσική, κονσέρτα, κουαρτέτα εγχόρδων και αρκετά ακόμη έργα μουσικής δωματίου. Έμεινε ιδιαίτερα γνωστός για τις σπουδές για πιάνο που έγραψε και χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα.
14. A. L. Mitchell, «Czerny, Carl», στο The New Grove Dictionary of Music and Musicians, τόμ. 5, επιμ.: S. Stanley, εκδ. MacMillan, Λονδίνο, 1980.
15. Β. Cooper, ό.π., σελ. 112-127.
16. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 94-106.
17. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 457.
18. O Φέρντιναντ Ρις (Ferdinand Ries, 1784-1838) ήταν σημαντικός Γερμανός συνθέτης που έγραψε πλήθος έργων, ανάμεσά τους 8 συμφωνίες, 8 κονσέρτα για πιάνο, ένα για βιολί, τρεις όπερες και 26 κουαρτέτα εγχόρδων.
19. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 307.
20. Ο Μπετόβεν το 1812, κατά την επίσκεψή του στην πόλη Τέπλις, στη σημερινή Τσεχία, έγραψε ένα γράμμα που δεν απέστειλε ποτέ, το οποίο απευθυνόταν προς την «αιώνια αγαπημένη». Ως προς την ταυτότητα αυτής της «αιώνιας αγαπημένης» υπήρξαν διαφορετικές απόψεις ανάμεσα στους βιογράφους του, αφού ο Μπετόβεν συνδέθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του με αρκετές γυναίκες που θα μπορούσαν να διεκδικήσουν αυτόν τον τίτλο.
21. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 309-453.
22. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 379.
23. Ό.π., σελ. 174.
24. Β. Cooper, Beethoven, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 2008, σελ. 124, 128-130.
25. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998 σελ. 163.
26. Β. Cooper, ό.π., σελ. 131.
27. G. Abraham (επιμ.), The new Oxford History of Music, τόμ. 2, Τhe Age of Beethoven, H. King, «General musical conditions», εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1982, σελ. 2.
28. Έγχορδο μουσικό όργανο της εποχής, με δοξάρι, που μοιάζει με το βιολοντσέλο.
29. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 323.
30. G. Abraham (επιμ.), The new Oxford History of Music, τόμ. 2, Τhe Age of Beethoven, H. King, «General musical conditions», εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1982, σελ. 19.
31. Ο Άντον Χόφμαϊστερ (Franz Anton Hoffmeister, 1754-1812) ήταν Γερμανός συνθέτης, εκδότης μουσικών έργων και φίλος του Μπετόβεν. Είχε εκδώσει έργα των σημαντικότερων συνθετών στη Βιέννη, ανάμεσά τους του Μότσαρτ, του Χάιδν και του Μπετόβεν.
32. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 192.
33. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 2, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 801.
34. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 100-118.
35. Β. Cooper, Beethoven, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 2008, σελ.161.
36. A. W. Thayer, ό.π., σελ. 465-473.
37. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 314-317.
38. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 137-142, 365-367.
39. Το ρεύμα «Θύελλα και Ορμή» («Sturm und Drang») ήταν ένα πρώιμο ρομαντικό αισθητικό ρεύμα στη λογοτεχνία και τη μουσική, που εμφανίστηκε στη Γερμανία την περίοδο 1760-1780 και χαρακτηριζόταν από την τάση αμφισβήτησης των αισθητικών κανόνων της εποχής. Ορισμένα έργα του Χάιδν και του Μότσαρτ περιλαμβάνονται σε αυτό το ρεύμα. Πιο αναλυτικά για τους κοινωνικούς όρους, στους οποίους οφείλεται η εμφάνιση του ρομαντισμού, θα αναφερθούμε στη συνέχεια του άρθρου.
40. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 66-80.
41. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 137-142.
42. Ό.π., σελ. 365-367.
43. Ό.π., σελ. 130-136.
44. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967 , σελ. 348-349.
45. A. W. Thayer, επιμ.: Ε. Forbes, Thayer’s Life of Beethoven, τόμ. 1, εκδ. Princeton University Press, New Jersey, 1967, σελ. 137, 191.
46. Ο Λουίτζι Κερουμπίνι (Luigi Cherubini, 1760-1842) ήταν Ιταλός συνθέτης που έζησε και δημιούργησε στη Γαλλία κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων Πολέμων. Η μουσική του συνδέθηκε αρχικά με αυτά τα γεγονότα και ο Ναπολέων τον όρισε μουσικό διευθυντή στη Βιέννη την περίοδο 1805-1806. Στο τέλος της ζωής του αφιερώθηκε στη σύνθεση θρησκευτικής κατά βάση μουσικής. Ο Μπετόβεν τον θεωρούσε ως το σπουδαιότερο σύγχρονό του συνθέτη.
47. E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2019, σελ. 360-395.
48. G. Abraham (επιμ.), The new Oxford History of Music, τόμ. 2, Τhe Age of Beetho-ven, Dean, «Italian Opera», εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1982, σελ. 376-451.
49. R. Osborne, Rossini, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 2007.
50. Ενδεικτική βιβλιογραφία για τις όπερες του Μότσαρτ: D. Heartz, Mozart’s Operas, εκδ. University of California Press, Berkeley, 1990. E. J. Dent, Mozart’s Operas: A Critical Study, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 1973. Α. Steptoe, The Mozart-Da Ponte Operas, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 1988. Ν. Till, Mozart and the Enlightenment, εκδ. Faber and Faber, Λονδίνο, 1993. W. Mann, The Operas of Mozart, εκδ. Cassell, Λονδίνο, 1986.
51. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 130-142.
52. S. P. Rosenblum, Performance Practices in Classic Piano Music, εκδ. Indiana University Press, 1988, σελ. 49.
53. Ο Άντον Φέλιξ Σίντλερ (Anton Felix Schindler, 1795-1864) ήταν συνεργάτης και γραμματέας του Μπετόβεν τα τελευταία χρόνια της ζωής του και ένας από τους πρώτους βιογράφους του, έχοντας στην κατοχή του περίπου 400 από τα σημειωματάρια, γνωστά ως Τετράδια Συζητήσεων, που χρησιμοποιούσε ο Μπετόβεν για τις καθημερινές του συζητήσεις όταν είχε χάσει πλέον τελείως την ακοή του. Πολλά απ’ όσα γράφει ο Σίντλερ για τον Μπετόβεν στο βιβλίο του Beethoven As I Knew Him έχουν αμφισβητηθεί από μεταγενέστερους βιογράφους κι ερευνητές. Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να αντιμετωπίσει κανείς και τη μαρτυρία που αναφέρεται στο άρθρο, η οποία, ακόμη και αν δεν είναι έγκυρη, αποτυπώνει σίγουρα το εύρος των αλλαγών που συνέβαιναν εκείνη την περίοδο στο πιάνο και το αντίστοιχο μουσικό ρεπερτόριο.
54. Ενδεικτική βιβλιογραφία για την ορχήστρα της εποχής: Α. Carse, The Orchestra from Beethoven to Berlioz: Α history of the Orchestra in the first half of the 19th century, and of the development of orchestral baton-conducting, εκδ. W. Heffer & Sons Ltd, Cambridge, 1948. Ρ. Bekker, Paul, The Orchestra, εκδ. W. W. Norton & Company, Νέα Υόρκη, 1963.
55. G. Abraham (επιμ.), The new Oxford History of Music, τόμ. 2, Τhe Age of Beethoven, H. King, «General musical conditions», εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1982, σελ. 14-15.
56. Β. Cooper, Beethoven, εκδ. Oxford University Press, Οξφόρδη, 2008, σελ. 242-246.
57. G. Abraham (επιμ.), The new Oxford History of Music, τόμ. 2, Τhe Age of Beethoven, H. King, «General musical conditions», εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1982, σελ. 15-16, 20-25.
58. Ως «Δεύτερη Σχολή της Βιέννης» είχε καθιερωθεί να χαρακτηρίζεται η μουσική μιας σειράς συνθετών κατά το α΄ τέταρτο του 20ού αιώνα, με κεντρική φυσιογνωμία τον Άρνολτ Σένμπεργκ (Arnold Schoenberg, 1874-1951). Η μουσική τους χαρακτηριζόταν από στοιχεία του ύστερου ρομαντισμού, του χρωματικού εξπρεσιονισμού, φτάνοντας έως την ατονικότητα και το δωδεκαφθογγισμό.
59. Η χρονική διαφορά στην επικράτηση του κλασικισμού στη μουσική σε σχέση με άλλα είδη τέχνης έχει την αιτία της σε μια σειρά παράγοντες που δεν είναι δυνατό να αναλυθούν στο παρόν άρθρο. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφορούν την ίδια την «εσωτερική» εξέλιξη της μουσικής, την πιο σύνθετη διαδικασία αποτύπωσης φιλοσοφικών ιδεών σε τεχνικές της μουσικής, αλλά και σε κοινωνικά και ιστορικά γεγονότα της εποχής.
60. Οι Βασικές Αρχές της Μαρξιστικής Φιλοσοφίας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 88-113.
61. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 16, λήμμα «Κλασικισμός», εκδ. Ακάδημος, Αθήνα, 1980. Και πιο αναλυτικά: Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Αισθητική, εκδ. Ορίζοντες, Αθήνα, 1984.
62. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 29, λήμμα «Ρομαντισμός», εκδ. Ακάδημος, Αθήνα, 1980. Και πιο αναλυτικά: Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Αισθητική, εκδ. Ορίζοντες, Αθήνα, 1984.
63. Στη μουσικολογία για πολύ καιρό είχε επικρατήσει να χωρίζεται η μουσική του Μπετόβεν σε τρεις περιόδους: Η πρώτη έως το 1802, η δεύτερη έως το 1812 και η τελευταία έως το θάνατό του το 1827. Αυτή η περιοδολόγηση έχει αμφισβητηθεί από πολλούς σύγχρονους αναλυτές, που προβάλλουν την ανάγκη μιας τέταρτης αυτοτελούς περιόδου για τα νεανικά του χρόνια στη Βόννη, καθώς και την ύπαρξη μικρότερων υποπεριόδων στις οποίες παρατηρούνται διαφοροποιήσεις στο μουσικό του ύφος κι εδράζονται κατά βάση στο «εκκρεμές» που μόλις περιγράψαμε. Επίσης χρειάζεται να σημειώσουμε ότι η όποια περιοδολόγηση είναι κάτι το συμβατικό, καθώς στοιχεία της μιας περιόδου τα συναντάμε λιγότερο ή περισσότερο επεξεργασμένα σε άλλες. Στην περιγραφή που ακολουθεί δεν ήταν δυνατόν εξαιτίας του χαρακτήρα του άρθρου να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες τέτοιου είδους και ακολουθήσαμε μια σχετικά πιο «συμβατική» κωδικοποίηση του έργου του. Αναλυτικότερα γι’ αυτό το ζήτημα βλ. J. Kerman και A. Tyson, «Beethoven, Ludwig van - 11. Τhe “three periods’”», στο Grove Music Online, εκδ. Oxford University Press.
64. J. Kerman και Tyson, «Beethoven, Ludwig van - 12. Music of the Bonn period», στο Grove Music Online, εκδ. Oxford University Press.
65. J. Kerman και Tyson, «Beethoven, Ludwig van - 13. Music of the early Vienna period», στο Grove Music Online, εκδ. Oxford University Press.
66. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 147.
67. J. Kerman και Tyson, «Beethoven, Ludwig van -14. The symphonic ideal, 15. Middle-period works», στο Grove Music Online, εκδ. Oxford University Press.
68. Charles Rosen, The Classical Style Haydn, Mozart, Beethoven (Expanded Edition), εκδ. W. W. Norton & Company, 1998, σελ. 392.
69. Maynard Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer, 2012, σελ. 193-194.
70. Χαρακτηριστικές είναι οι μελέτες των Arnold Schmitz και Boris Schwarz.
71. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 88.
72. Η σονάτα Kreutzer αποτελείται, για παράδειγμα, από ένα Presto για πρώτο μέρος, ένα θέμα με παραλλαγές για δεύτερο και μια ταραντέλα για τρίτο. Αντίστοιχα, στη Hammerklavier συναντάμε ένα πρώτο μέρος με σχεδόν θριαμβευτικό-πανηγυρικό χαρακτήρα, ένα σύντομο Presto για δεύτερο μέρος, ένα μικροσκελές αργό τρίτο μέρος με έντονο το αίσθημα της θλίψης και της εσωτερικότητας και μια φούγκα για τέταρτο μέρος, που πρόκειται ίσως για ένα από τα μεγαλύτερα αντιστικτικά επιτεύγματα του Μπετόβεν. Όλοι αυτοί οι συνδυασμοί ήταν αρκετά ετερογενείς και ασυνήθιστοι για εκείνη την εποχή.
73. Η φόρμα σονάτας αποτελεί τον πιο διαδεδομένο τύπο δομής ενός μουσικού κομματιού, ιδιαίτερα στην εποχή του Μπετόβεν. Δε θα πρέπει να συγχέεται μ’ ένα ολόκληρο έργο που έχει την ίδια ονομασία (π.χ. σονάτα για πιάνο), καθώς αφορούσε ένα από τα μέρη –συνήθως το πρώτο– μιας σονάτας, ενός κονσέρτου ή μιας συμφωνίας. Η δομή αυτή στηρίζεται στην παρουσίαση δύο μουσικών θεμάτων, τα οποία στη συνέχεια αναπτύσσονται, αντιπαρατίθενται μεταξύ τους και εν τέλει παρουσιάζονται ξανά, πιθανά και με νέα μορφή.
74. Ως coda θεωρούνταν συνήθως ένας πολύ σύντομος μουσικός «επίλογος», αφού είχε ολοκληρωθεί η βασική εξέλιξη ενός κομματιού.
75. Charles Rosen, The Classical Style Haydn, Mozart, Beethoven (Expanded Edition), εκδ. W. W. Norton & Company, 1998, σελ. 399.
76. Charles Rosen, The Classical Style Haydn, Mozart, Beethoven (Expanded Edition), εκδ. W. W. Norton & Company, 1998, σελ. 393.
77. J. Kerman και Tyson, «Beethoven, Ludwig van - 16. Late-period style, 17. Late-period works», στο Grove Music Online, εκδ. Oxford University Press.
78. Για την ανάλυση των έργων του Μπετόβεν που ακολουθεί, έχει προσπελαστεί εκτεταμένη βιβλιογραφία στην οποία μπορεί να ανατρέξει ο αναγνώστης, λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη ότι τα συμπεράσματα αυτών των μελετών δεν ταυτίζονται εξολοκλήρου ούτε μεταξύ τους ούτε με αυτά του παρόντος άρθρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα γνωστά έργα του μεγάλου συνθέτη H. Berlioz, του G. Grove και πιο σύγχρονων, όπως ο A. Hopkins για τις συμφωνίες, καθώς και του D. F. Tovey, του H. Riemann, E. Blom και του C. Rosen για τις σονάτες για πιάνο. Σε αυτά φυσικά μπορούν να συμπληρωθούν και έργα στα οποία γίνεται αναφορά σε άλλες παραπομπές του παρόντος άρθρου. Τέλος, ο αναγνώστης μπορεί να ακούσει τα έργα που αναφέρονται για να παρακολουθήσει την ανάλυση που γίνεται, ενώ όσοι έχουν γνώσεις στη μουσική ανάλυση μπορούν να ανατρέξουν και στις ίδιες τις παρτιτούρες των τριών έργων.
79. Στις 27 Ιούλη 1794 πραγματοποιήθηκε πραξικόπημα που ανέτρεψε την επαναστατική κυβέρνηση των Ιακωβίνων και οδήγησε στην εκτέλεση του Ροβεσπιέρου, του Σεν-Ζιστ και των συντρόφων τους. Η μέρα αυτή έχει μείνει γνωστή ως η 9η Θερμιδώρ με βάση το νέο ημερολόγιο που είχε θεσπίσει η Γαλλική Επανάσταση, αλλάζοντας τα ονόματα των μηνών και θέτοντας ως έτος Ι την ανακήρυξη της δημοκρατίας στη Γαλλία το Σεπτέμβρη του 1792.
80. Μ. Solomon, Beethoven, εκδ. Schirmer Trade Books, Νέα Υόρκη, 1998, σελ. 365-367.