Tο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚKE, Β΄ τόμος 1949-1968, εκτιμά την προσωπικότητα και τη δράση του Νίκου Ζαχαριάδη στο συλλογικό πλαίσιο της πορείας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, μέσα σε αυτό και του ΚΚΕ ως οργανικού του τμήματος μέχρι το 1943 και ως αναπόσπαστου μέρους του μετά απ’ την αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ). Στην «Εκτίμηση για τον Νίκο Ζαχαριάδη» το Δοκίμιο αναφέρει:

«Η ιστορική έρευνα οφείλει να εξετάζει την ηγετική προσωπικότητα του Ν. Ζαχαριάδη και τη διαμόρφωση της στρατηγικής και της λειτουργίας του ΚΚΕ στις συνθήκες της εποχής του. Είναι αντιεπιστημονικό να αφαιρούνται από την έρευνα οι ιστορικές συνθήκες ανάπτυξης και ωρίμανσης του ΚΚΕ, οι συνθήκες ανάπτυξης και ωρίμανσης του Ν. Ζαχαριάδη ως κομμουνιστή ηγέτη»1.

Με αυτό τον τρόπο ο ρόλος του κρινόμενου προσώπου τοποθετείται στις πραγματικές του διαστάσεις, αποφεύγοντας την υπερβολή (θετική ή αρνητική) με την οποία προσεγγίζονται συνήθως οι ηγετικές προσωπικότητες και κατά κόρον ο Ν. Ζαχαριάδης.

Η προσπάθεια του ΚΚΕ να γράψει την ιστορία του δεν είναι μία εύκολη υπόθεση. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη που ενέκρινε το κείμενο του Δοκιμίου, καθώς και χιλιάδες μέλη του Κόμματος και της ΚΝΕ που πήραν μέρος στη συζήτησή του μέχρι αυτήν, μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες του εγχειρήματος μόνο χάρη στα όπλα του ιστορικού υλισμού, της πείρας που έχει συσσωρευτεί από τις αιτίες της αντεπανάστασης του 1989-1991 και από βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη τους και τα οποία το ΚΚΕ έχει ενσωματώσει στο Πρόγραμμά του και στις αποφάσεις του 18ου Συνεδρίου του. Μόνο έτσι υπηρετήθηκε ο βασικός σκοπός που έχει η μελέτη του παρελθόντος μέσα από την εξαγωγή διδαγμάτων μιας ηρωικής πορείας: Να γίνει πιο διεισδυτική και αποτελεσματική η δράση του Κόμματος στην οργάνωση της ταξικής πάλης για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Με αυτά τα εργαλεία η ιστορική έρευνα της περιόδου 1949-1968 αποκτά μία ισχυρή ασπίδα που την προφυλάσσει από πολλούς κινδύνους, όπως της αποσπασματικής εξέτασης, της μεροληπτικής στάσης απέναντι στα πρόσωπα και στα γεγονότα, αλλά και απ’ το να χαθεί η διερεύνηση στους λαβύρινθους χιλιάδων επιμέρους γεγονότων.

Το 1908, όταν ο Καρλ Κάουτσκυ ήταν ακόμα μαρξιστής, έγραψε:

«Δουλειά της επιστήμης δεν είναι ακριβώς να περιγράφει μόνο εκείνο που είναι, δηλαδή να δίνει μια πιστή φωτογραφία της πραγματικότητας, έτσι που κάθε παρατηρητής που είναι κατάλληλα εφοδιασμένος, να παίρνει την ίδια εικόνα. Δουλειά της επιστήμης είναι να βγάζει από τον ανακατεμένο “σωρό της ιστορίας”, από όλα της τα φαινόμενα, το γενικό, το ουσιαστικό, και έτσι να φτιάνει ένα νήμα που μ’ αυτό να προσανατολιζόμαστε μέσα στο λαβύρινθο της πραγματικότητας»2.

Το νήμα στο Δοκίμιο Ιστορίας, Β΄ τόμος 1949-1968, είναι η κριτική εξέταση της στρατηγικής του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου και νωρίτερα, σε συνδυασμό με τη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και την άμεση ή έμμεση επίδρασή της στο ΚΚΕ, χωρίς να αποδίδονται οι αιτίες λαθών αποκλειστικά στο διεθνές κέντρο και να απαλλάσσονται οι εκάστοτε ηγεσίες του Κόμματος.

Σχετικά με το τελευταίο, στο Δοκίμιο υπογραμμίζεται το καθήκον κάθε κομμουνιστικού κόμματος, ανεξάρτητα από το μέγεθός του, να συμβάλλει στον εμπλουτισμό ή στη διόρθωση της γενικής γραμμής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, συνεισφέροντας με αυτό τον τρόπο στην επίτευξη ή την αποκατάσταση της επαναστατικής του ενότητας. Πρόκειται για μία από τις πιο σημαντικές πλευρές για την ενδυνάμωση του προλεταριακού διεθνισμού. Αποτελεί έμπρακτη έκφραση εκείνου που το Δοκίμιο χαρακτηρίζει ως ώριμες κομμουνιστικές σχέσεις ανάμεσα στα ΚΚ. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν υπήρξαν τέτοιες σχέσεις στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.

Θεμελιακές θέσεις του Δοκιμίου για την αντικειμενική εξέταση της ιστορίας, ειδικότερα της στρατηγικής του ΚΚΕ, επομένως και της προσφοράς του Ν. Ζαχαριάδη, αποτελούν τα παρακάτω συστατικά στοιχεία:

«Α. Η εποχή μας είναι εποχή περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, […] εδώ και πάνω από έναν αιώνα. […] Ο χαρακτήρας της εποχής, […] τεκμηριώθηκε θεωρητικά από τον Β. Ι Λένιν και επιβεβαιώθηκε στην πράξη με την πραγματοποίηση της Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης στη Ρωσία (1917). […]

Β. Ο χαρακτήρας της επανάστασης (…) δεν προσδιορίζεται με κριτήριο τον υπάρχοντα συσχετισμό δυνάμεων, αλλά από την ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισμό. Η τελευταία καθορίζει την αναγκαιότητα και την επικαιρότητά του. […]

Γ. Ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό δε μεσολαβεί κάποιο ενδιάμεσο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, επομένως δεν μπορεί να υπάρχει και κάποιος ενδιάμεσος τύπος εξουσίας. Ο χαρακτήρας της εξουσίας θα είναι ή αστικός ή εργατικός (προλεταριακός)»3.

Η μεθοδολογική προσέγγιση που χρησιμοποιεί το Δοκίμιο απαντά στην αυθόρμητη εντύπωση που είναι δυνατό να δημιουργηθεί, ότι οι συνθήκες σήμερα είναι διαφορετικές από τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα πριν 60 ή 70 και 80 χρόνια. Πράγματι, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει από τότε, διεθνώς και στην Ελλάδα. Ομως το βασικό, εκείνο που ενδιαφέρει πρωταρχικά, παραμένει επί της ουσίας του αναλλοίωτο: Και τότε και σήμερα ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος. Και τότε και σήμερα η Ελλάδα βρίσκεται υπό την καπιταλιστική κυριαρχία. Η τελευταία αποτελεί τη βάση της ανάλυσης και της ομοιότητας των τότε συνθηκών με τις σημερινές, αφού ο λόγος γίνεται για το ίδιο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, δηλαδή για την ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισμό και τότε και σήμερα.

Ακριβώς η παραπάνω θεώρηση είναι που προσδίδει αντικειμενικότητα στο Δοκίμιο. Αταξική θεώρηση δεν υπάρχει στη μελέτη της ιστορίας και όλων των κοινωνικών επιστημών. Κάθε ιστοριογράφος προσεγγίζει και αναλύει τα γεγονότα από κάποια ταξική σκοπιά, ανεξάρτητα αν ο ίδιος πιστεύει ότι λειτουργεί πάνω από τάξεις.

Το Δοκίμιο προσεγγίζει το Ν. Ζαχαριάδη μακριά και σε αντίθεση με τον άγονο και επί της ουσίας οπορτουνιστικό διαχωρισμό ανάμεσα σε «ζαχαριαδικούς - αντιζαχαριαδικούς», που διαμορφώθηκε μετά την 6η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ (1956). Είναι βεβαίως γεγονός ότι αυτή η αντίθεση διαπέρασε το ΚΚΕ κάθετα και αποτέλεσε μία διελκυστίνδα που την εξαλείφει με την πάροδο του χρόνου μόνο το φυσικό τέλος των πρωταγωνιστών της. Οσο κι αν οι πρώτοι σε εκείνη τη φάση είχαν το δίκιο με το μέρος τους, τυχόν αποδοχή από το Δοκίμιο αυτής της αντίθεσης δε θα αποτελούσε βήμα μπροστά, ούτε αντιμετώπιση του «αντιζαχαριαδικού» μηδενισμού. Θα σήμαινε άκριτη αποδοχή των λαθών του Ν. Ζαχαριάδη.

Η απόρριψη του προηγούμενου διαχωρισμού δε σημαίνει ότι το Δοκίμιο επιλέγει έναν ενδιάμεσο δρόμο. Αντίθετα, υπερβαίνει αυτή την αντιπαράθεση με επίκεντρο τον άξονα που πραγματεύεται, τη στρατηγική του ΚΚΕ, αλλά και τη στάση του Ν. Ζαχαριάδη σε καίρια για το ΚΚΕ και την εργατική τάξη ζητήματα.

Το Δοκίμιο κινείται ενάντια στο μηδενισμό της προσφοράς του Ν. Ζαχαριάδη, αλλά και ενάντια στην εξιδανίκευσή της. Η τελευταία, πέρα από το γεγονός ότι δεν έχει αντικειμενική βάση, στομώνει το νυστέρι της επαναστατικής κριτικής, τροφοδοτεί την προσχηματική κατηγορία «της προσωπολατρίας» και κυρίως δείχνει αδυναμία ή άρνηση εξαγωγής συμπερασμάτων, ιδιαίτερα όταν έχουν μεσολαβήσει οι αντεπαναστατικές ανατροπές στη Σοβιετική Ενωση και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, καθώς και με ιδιομορφίες στην Κίνα.

Η εξιδανίκευση του προσώπου είναι χαρακτηριστικό σειράς κειμένων δήθεν συνεπών του κομμουνιστικού κινήματος. Με την ευκαιρία ας σημειωθεί ότι είναι χαρακτηριστικό και του συγγραφέα Αλέξη Πάρνη, ο οποίος αποκόβει το Ν. Ζαχαριάδη από τον κορμό που τον διαμόρφωσε, το ΚΚΕ και την ΚΔ, ενώ εμπορεύεται το όνομά του, από τη μια αποθεώνοντας και προσεγγίζοντας αντιεπιστημονικά την προσωπικότητα του Ν. Ζαχαριάδη και από την άλλη «διανθίζοντας» τα σχετικά γραπτά του με αναλύσεις και περιγραφές που αγγίζουν τα όρια του αντικομμουνισμού.4

Το Δοκίμιο κρίνει θετικά τη συνεισφορά του Ν. Ζαχαριάδη ως κομμουνιστή ηγέτη και τον αποκαθιστά από τη συκοφαντική κατηγορία που συνόδεψε για πολλά χρόνια τη δεξιά οπορτουνιστική επιχειρηματολογία της 6ης Πλατιάς Ολομέλειας (1956) και άλλων Ολομελειών της ΚΕ, καθώς και των Πορισμάτων του 1964 και του 1967. Ταυτόχρονα επιχειρεί κριτική στα λάθη του και εξήγηση των αιτιών τους.

1. Η πιο μεγάλη προσφορά του Ν. Ζαχαριάδη συνίσταται ακριβώς σε εκείνο που μέχρι σήμερα δέχεται την οξύτερη επίθεση αστών και οπορτουνιστών: Στη δημιουργία και δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), του κορυφαίου γεγονότος στην ιστορία της ταξικής πάλης στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα.

Φυσικά, με άλλη ταξική ματιά έχουν αντιμετωπίσει τον ΔΣΕ οι αστοί και οι οπορτουνιστές. Εγραψε σχετικά ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης:

«Το τραγικό λάθος του ΚΚΕ στις εκλογές εκείνες ήταν χωρίς αμφιβολία η επιλογή της αποχής. Ασφαλώς σε σχέση με τα προσδοκώμενα εκλογικά αποτελέσματα, το κλίμα και οι συνθήκες θα βάρυναν κατά ένα ποσοστό εις βάρος του αν είχε αποφασίσει να συμμετάσχει. Ομως είναι βέβαιο ότι θα είχε σε κάθε περίπτωση ισχυρή παρουσία στο Κοινοβούλιο -πιθανώς 100 από τους 354 βουλευτές- η ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος θα απέτρεπε τον αιματηρό εμφύλιο που ακολούθησε και θα οδηγούσε πολύ ταχύτερα στην εθνική συμφιλίωση»5.

Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε μετά την αποστασία του από το ΚΚΕ και ο Γρηγόρης Φαράκος.

Εγραψε: «Οι πολιτικές ηγεσίες όλων των πολιτικών παρατάξεων δεν κατάφεραν να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων. Να θέσουν πάνω από τα παραταξιακά ή ατομικά τους συμφέροντα, τα συμφέροντα του τόπου. […] Εδειξαν όμως πλήρη ανωριμότητα και ανεπάρκεια, κλασσική ανικανότητα να χειριστούν τα πολιτικά πράγματα. Τελικά, ταύτιζαν την έξοδο από τις δύσκολες και περίπλοκες καταστάσεις που αντιμετώπιζε η χώρα με την απόλυτη μονοπωλιακή κατάκτηση της εξουσίας με κάθε μέσο και με την ένοπλη βία»6.

Είναι πλήρης εδώ η συνειδητή παραγνώριση της επαναστατικής κατάστασης που είχε διαμορφωθεί τότε στην Ελλάδα, του βαθμού όξυνσης των κοινωνικοπολιτικών αντιθέσεων και του δίκαιου χαρακτήρα που είχε ο αγώνας του ΔΣΕ. Το αστικό κράτος, που είχε κλονιστεί συθέμελα στα χρόνια της Κατοχής, ανασυγκροτήθηκε μετά από αυτήν και όλος ο αστικός πολιτικός κόσμος, «γερμανόφιλοι και αγγλόφιλοι», συνασπίστηκε και μαζί με τις βρετανικές (στη συνέχεια με τις αμερικανικές) δυνάμεις επιδίωξε με κάθε μέσο τη ριζική ανατροπή του συσχετισμού δυνάμεων (καταδίωξη χιλιάδων ΕΑΜιτών και ΕΛΑΣιτών που είχαν βγει στα βουνά, φυλακίσεις, εκτοπίσεις, δολοφονίες κλπ.). Η ταξική πάλη έχει αντικειμενική βάση, οι αντιθέσεις είναι ασυμφιλίωτες και δεν ορίζονται από κάποια δήθεν ωριμότητα ή ανωριμότητα χειρισμού τους.

Την επιλογή της ένοπλης πάλης 1946-1949 πολλοί οπορτουνιστές την αποδίδουν σε πάθη και υποκειμενικές επιδιώξεις του Ν. Ζαχαριάδη. Ενας από αυτούς έγραψε για το Ν. Ζαχαριάδη με αντιεπιστημονικό τρόπο και με χυδαιότητες:

«Οπως και εκ των υστέρων αποδείχτηκε, ο άνθρωπος αυτός με μια αχαλίνωτη φιλοδοξία και με τον εγωκεντρικό του χαρακτήρα […] Αυτός ο τόσο φιλόδοξος και μεγαλομανής ηγέτης δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με το γεγονός ότι το κόμμα με ηγέτη τον Σιάντο […] έγινε η πιο μεγάλη πολιτική δύναμη στη χώρα […] Στη σκέψη του θα στροβιλίζει το απόφθεγμα του Θεμιστοκλή: “Ουκ εά με καθεύδειν το του Μιλτιάδου τρόπαιον”»7.

Το παραπάνω βιβλίο προλογίζει ο Λεωνίδας Κύρκος, ο οποίος έγραψε γι’ αυτό:

«…είναι μια συγκλονιστική ανάλυση των φοβερών ευθυνών του Ν.Ζ. και της τυχοδιωκτικής διαχείρισης, από τη μεριά του, του τρομερού Εμφύλιου πολέμου…»8.

Παρά την καθυστέρηση στη γενίκευση της ένοπλης πάλης, παρά τις αντιφάσεις της στρατηγικής του ΚΚΕ που συντελούσαν να αναπτύσσεται η ένοπλη πάλη με την αυταπάτη του μέσου πίεσης για ομαλή δημοκρατική πορεία, ο ένοπλος αγώνας του ΔΣΕ μπορούσε υπό προϋποθέσεις να είχε νικηφόρο τέλος. Ταυτόχρονα η επιλογή διεξαγωγής του διέσωσε την τιμή της εργατικής τάξης και του ΚΚΕ. Αποτέλεσε σημαντική έκφραση εκπλήρωσης του διεθνιστικού του καθήκοντος και άφησε επαναστατικές παρακαταθήκες μεγάλου ιστορικού βάθους. Εξήντα δύο χρόνια απ’ το τέλος του συνεχίζει να εμπνέει και να διαπαιδαγωγεί τις νέες γενιές.

Εχει σημασία ότι η απόφαση της 2ης Ολομέλειας της ΚΕ (12 Φλεβάρη 1946) για την έναρξη της ένοπλης πάλης συνδέεται χρονικά και πολιτικά με την αποχή του ΕΑΜ από τις βουλευτικές εκλογές της 31ης Μάρτη 1946, για τις οποίες η υπόδειξη της ηγεσίας του ΠΚΚ (Μπ.) και άλλων ΚΚ προς το ΚΚΕ ήταν να πάρει μέρος σε αυτές. Ο Ν. Ζαχαριάδης διαφώνησε με τη συγκεκριμένη υπόδειξη, ενεργώντας διαφορετικά. Και καλώς έπραξε. Βεβαίως έπρεπε το ΚΚΕ να εντάξει το χειρισμό της αποχής σε στρατηγική για την εργατική εξουσία και ολόπλευρη προετοιμασία έγκαιρης διεξαγωγής του ένοπλου αγώνα.

2. Βασικό συστατικό στοιχείο της προσφοράς του Ν. Ζαχαριάδη ήταν η αξιοσημείωτη προσπάθειά του, από τον τελευταίο χρόνο του ΔΣΕ, να υπερβεί το ΚΚΕ τη στρατηγική των σταδίων και να καθορίσει ως σοσιαλιστικό το χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα.

Υπάρχει το ερώτημα, αν ο Ν. Ζαχαριάδης πίστευε σε βάθος στην ορθότητα της στρατηγικής της αστικοδημοκρατικής επανάστασης ή αν την υλοποιούσε, υπερθεματίζοντας επιπλέον, στη βάση της κομματικής πειθαρχίας, όπως η τελευταία είχε διαμορφωθεί στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα από την ΚΔ.

Το θέμα δεν είναι του παρόντος, αλλά ας σημειωθεί εδώ η μαρτυρία του Φρανς Ζούπκα, μέλους της ΚΕ του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, συγκρατούμενου του Ν. Ζαχαριάδη στο Νταχάου:

«Θυμάμαι, με πολλή περηφάνια μιλούσε πάντα για τους αγώνες των Ελλήνων ανταρτών και τους έθετε πάνω από όλους. Ηταν πεπεισμένος ότι στην Ελλάδα η εργατική τάξη είναι ικανή μόνη της να νικήσει και ότι στην Ελλάδα μετά την ήττα του φασισμού μπορεί να γίνει μόνο δικτατορία του προλεταριάτου. Δεν θεωρούσε σαν αναγκαίο και ούτε πίστευε στη δυνατότητα δημιουργίας πλατειού αντιφασιστικού μετώπου όλων των προοδευτικών δυνάμεων»9.

Η μαρτυρία του Φρανς Ζούπκα δεν είναι η μοναδική. Το ίδιο έχουν σημειώσει μια σειρά στελέχη του ΚΚΕ την προπολεμική και τη μεταπολεμική περίοδο, ανεξάρτητα από τον αρνητικό χαρακτήρα της υπόμνησής τους. Πάντως δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο ότι ο αστικοδημοκρατικός χαρακτήρας της επανάστασης στην Ελλάδα καθορίστηκε από την 6η Ολομέλεια της ΚΕ (1934) έξι χρόνια μετά από το 6ο Συνέδριο της ΚΔ (1928) που κατέτασσε την Ελλάδα στις χώρες μέσου επιπέδου καπιταλιστικής ανάπτυξης και αποφάσισε ότι σ’ αυτές η επανάσταση θα ήταν αστικοδημοκρατική με ένα λίγο-πολύ γρήγορο πέρασμα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης σε σοσιαλιστική. Βεβαίως το 6ο Συνέδριο προέβλεπε για κάποιες χώρες από τις παραπάνω ότι:

«…είναι δυνατοί τύποι προλεταριακών επαναστάσεων, που έχουν όμως να εκπληρώσουνε καθήκοντα αστικοδημοκρατικού χαρακτήρα σε μεγάλη έκταση. […] Εκεί όπου αναπτύσσεται άμεσα η επανάσταση σαν προλεταριακή επανάσταση, προϋποθέτει την καθοδήγηση του πλατειού αγροτικού κινήματος απ’ το προλεταριάτο»10.

Το όλο θέμα χρειάζεται βεβαίως διερεύνηση και ασφαλώς προσφυγή σε αρχεία της περιόδου, συνυπολογίζοντας και τη διαπάλη που υπήρχε στην ΚΔ σχετικά με το χαρακτήρα της επανάστασης στις βαλκανικές χώρες. Ωστόσο, ας σημειωθεί ότι ο Ν. Ζαχαριάδης είχε εκλεγεί Γραμματέας της ΚΕ από το Νοέμβρη του 1931. Μέχρι και το Γενάρη του 1934, οπότε έγινε η 6η Ολομέλεια, η στρατηγική του ΚΚΕ παρέμενε η ίδια που είχε καθορίσει η 3η Ολομέλεια της ΚΕ (28-31 Γενάρη 1930). Στην απόφαση της 3ης Ολομέλειας είχαν σημαντική συμβολή οι Γιώργης Σιάντος, Κώστας Θέος, Μήτσος Παπαρήγας κ.ά.

3. Στην προσφορά του Ν. Ζαχαριάδη πρέπει αναμφίβολα να συμπεριληφθεί η αταλάντευτη στάση του στη δημιουργία και ανάπτυξη των κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ στην Ελλάδα σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Αυτή η προσήλωσή του δεν αδυνάτισε παρά τα φοβερά μέτρα καταστολής του αστικού κράτους. Σε συνδυασμό με την κομματική οικοδόμηση προσπαθούσε οι κομμουνιστές να αναπτύξουν την επαναστατική επαγρύπνηση, τη συμβολή στην περιφρούρηση του ΚΚΕ, την αξιοποίηση και της παραμικρής νόμιμης δυνατότητας στις τότε συνθήκες.

Στο Δοκίμιο κατέχει ξεχωριστή θέση η θεμελίωση της ανάγκης, άρα και η σημασία, της οικοδόμησης γερών κομματικών οργανώσεων σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Επικροτείται η προσήλωση της τότε καθοδήγησης του ΚΚΕ σε αυτή την κατεύθυνση, την οποία σηματοδότησαν βασικές ολομέλειες της ΚΕ στην ηρωική προσπάθεια του Κόμματος να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις του μετά το 1949. Η 7η Ολομέλεια (1950) επισήμανε χαρακτηριστικά:

«Αποστολή της παράνομης Κομματικής Οργάνωσης σήμερα είναι να εξασφαλίζει κάτω και απ’ τις πιο δύσκολες συνθήκες γερή σύνδεση του Κόμματος με την εργατική τάξη και τ’ άλλα λαϊκά στρώματα. Να διαφωτίζει και να κινητοποιεί τις μάζες πάνω στη γραμμή του Κόμματος για να την κάνει πράξη. Πρέπει να εξασφαλίζουμε αφοσιωμένους ως το θάνατο αγωνιστές προπάντων στους βασικούς κρίκους της κομματικής διάρθρωσης, με γνώσεις και πείρα παράνομης δουλειάς»11.

Στις δυσκολίες που δημιουργούσε η εκτός νόμου θέση του Κόμματος συμπεριλαμβάνονται και οι οπορτουνιστικές πιέσεις από πλατιές λαϊκές δυνάμεις ως αποτέλεσμα των διώξεων και της τρομοκρατίας, καθώς και η ηττοπάθεια, την ίδια ώρα που η καπιταλιστική ανασυγκρότηση προχωρούσε και νέα μικροαστικά στρώματα έρχονταν να προστεθούν στη μεγάλη μάζα των ήδη υπαρχόντων. Οι πιέσεις επιδρούσαν και σε κομματικά στελέχη, όπως ιδιαίτερα φάνηκε και στην υποψηφιότητα του Νίκου Μπελογιάννη (εκλογές 9ης Σεπτέμβρη 1951), οπότε υπήρξαν διαφωνίες και από κομματικά στελέχη να είναι υποψήφιος βουλευτής.

Την οπορτουνιστική αντίληψη εκείνης της περιόδου για τις παράνομες οργανώσεις του ΚΚΕ εξέφρασε ανάγλυφα πολλά χρόνια αργότερα ο Λεωνίδας Τζεφρώνης που ήρθε στην Ελλάδα το 1952 για να αναλάβει την καθοδήγησή τους. Αφηγήθηκε σε συνομιλία του:

«- Τι κάνανε αυτά τα οργανωμένα μέλη;

- (Τζεφρώνης): Αυτό είναι το ζήτημα. Τι κάνανε… Το ένα πράγμα που κάναμε ήταν “κριτική στην ΕΔΑ” διότι ήταν διάχυτη στο ΚΚΕ η ιδέα ότι η ΕΔΑ είναι μια αριστερή οργάνωση, με πολλές αναθεωρητικές και οπορτουνιστικές τάσεις. […] Η δική μας δουλειά ήταν να βγάζουμε καμιά προκήρυξη. Το κάναμε πότε-πότε, αλλά ποιος τις έπιανε στα χέρια του; Κι όταν τις έβλεπε κολλημένες στον τοίχο άλλαζε δρόμο. Σκορπούσαμε κάτω κανένα τρικ, μα κανένας δεν τα άγγιζε. Βγάζαμε πού και πού τον παράνομο “Ριζοσπάστη”, αλλά τι να γράψεις στο “Ριζοσπάστη” , όταν η “Αυγή” δημοσίευε τα πάντα, από ειδήσεις για το κομμουνιστικό κίνημα μέχρι θεωρητικά άρθρα, ντοκουμέντα του ΚΚΕ κλπ. Ολη αυτή η ιστορία με την αποστολή παράνομων στην Ελλάδα ήταν εντελώς χωρίς νόημα. Ούτε πολιτική δουλειά μπορούσε να κάνει ο παράνομος, ούτε συνδικαλιστική, ούτε άλλο μαζικό φορέα να κινήσει. Απλώς έκοβε έναν κόσμο από την ΕΔΑ»12.

Η αντίληψη του Λ. Τζεφρώνη και άλλων στελεχών του δεξιού αναθεωρητισμού, που συγκρότησαν αργότερα το «ΚΚΕ εσωτερικού», δεν εξέφραζε την ανάγκη αξιοποίησης των νόμιμων δυνατοτήτων, όπως ισχυρίζεται ο οπορτουνισμός. Συνιστούσε στάση υποταγής στους κανόνες της αστικής νομιμότητας, με αντάλλαγμα την αποκήρυξη της αυτοτέλειας του ΚΚΕ.

Αντίθετα, η απόφαση της ΚΕ (12 Απρίλη 1954) εφιστούσε την προσοχή του Κόμματος στα εξής καθήκοντα:

«Πιο μαζική στρατολογία στο Κόμμα με πιο αυστηρή εφαρμογή των κομματικών κανόνων. […] Πιο στενή, αδιάρρηκτη σύνδεση με το λαό […] να στρέψουν οι κομμουνιστές την κύρια προσοχή τους πρώτ’ απ’ όλα στα συνδικάτα, μα και σ’ όλες, δίχως εξαίρεση, τις κάθε λογής μαζικές οργανώσεις, στις πόλεις και στα χωριά…»13.

Στη βάση της προσήλωσης στην κομματική οικοδόμηση πρέπει να τονιστεί και η ορθότητα της απόφασης να ενισχύεται η καθοδήγηση των παράνομων κομματικών οργανώσεων με την αποστολή στελεχών από την πολιτική προσφυγιά.

4. Ο Ν. Ζαχαριάδης αντιστάθηκε με όλες τις δυνάμεις του στην πίεση που ασκούσαν στο ΚΚΕ δυνάμεις από τα ηγετικά κλιμάκια του ΚΚΣΕ και -σε συνεργασία με αυτές- ο οπορτουνιστικός φραξιονισμός που αναπτυσσόταν μέσα στο ΚΚΕ. Υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική η στάση του Ν. Ζαχαριάδη και του ΠΓ της ΚΕ στα γεγονότα της Τασκένδης και στην 5η Ολομέλεια της ΚΕ (26-28 Δεκέμβρη 1955). Βεβαίως η αντίστασή του είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα, ενώ συνδεόταν και με την υπεράσπιση της κομματικής τιμής του που αμφισβητούνταν από τις αρχές του 1950.

Σε αυτό το πλαίσιο εξετάζεται από το Δοκίμιο και η διεξαγωγή της 3ης Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (10-14 Οκτώβρη 1950). Ηταν μία διαδικασία παραπέρα μαχητικοποίησης και συσπείρωσης των μελών του Κόμματος για την υπεράσπισή του από τον οπορτουνισμό. Ακριβώς αυτή η προσπάθεια πριν, στη διάρκεια και μετά την 3η Συνδιάσκεψη καταγγέλθηκε ως «ανώμαλο εσωκομματικό καθεστώς», που δήθεν επέβαλε ο Ν. Ζαχαριάδης στο ΚΚΕ. Η ίδια η 3η Συνδιάσκεψη έχει διασυρθεί από την οπορτουνιστική ιστοριογραφία όσο κανένα άλλο κομματικό σώμα, αξιοποιώντας λαθεμένες αποφάσεις της για στελέχη του Κόμματος (Σιάντος, Καραγιώργης κ.ά.). Η ίδια αξιοποίηση έγινε για την επίσης λαθεμένη στη συνέχεια απόφαση σχετικά με το Νίκο Πλουμπίδη.

Η στάση του Ν. Ζαχαριάδη στα γεγονότα της Τασκένδης, καθώς και μετά από την 6η και την 7η Ολομέλεια (1956 και 1957 αντίστοιχα) επικρίθηκε από τη νέα ηγεσία του ΚΚΕ ως αντισοβιετική και χαρακτηρίστηκε στάση εχθρικού στοιχείου, ισχυρισμός που δεν είχε την παραμικρή υπόσταση.

Η στάση του Ν. Ζαχαριάδη δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, με δεδομένο ότι χιλιάδες μέλη και στελέχη του ΚΚΕ και του ΔΣΕ βρίσκονταν μαζί με τα παιδιά τους φιλοξενούμενοι σε χώρες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Στο Αρχείο του ΚΚΕ βρέθηκε σημαντική επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη προς την ΚΕ του ΚΚΣΕ (30 Δεκέμβρη 1956), απόσπασμα της οποίας δημοσιεύεται στο Δοκίμιο. Στην επιστολή περιγράφονται γεγονότα που ακολούθησαν την 5η Ολομέλεια της ΚΕ, του 1955:

«Με έσειραν απευθείας από τη συνεδρίαση του XX Συνεδρίου του ΚΚΣΕ (ακόμα δεν ήξερα απολύτως τίποτα) όπου έπαιρνα μέρος σαν μέλος της αντιπροσωπείας του ΚΚΕ και με οδήγησαν στην επιτροπή των αντιπροσώπων των πέντε αδελφών Κομμάτων. Με έσειραν για να με δικάσουν και να με καταδικάσουν. Και με δίκασαν και με καταδίκασαν χωρίς το ΚΚΕ και χωρίς το λαό της Ελλάδας που ήμουνα αγωνιστής του πάνω από τριάντα χρόνια»14.

Ο Ν. Ζαχαριάδης κρίνεται από το Δοκίμιο για το γεγονός ότι μετά τον ερχομό του στην Ελλάδα από το Νταχάου δεν μπόρεσε να οδηγήσει το Κόμμα στην εξαγωγή σωστών συμπερασμάτων από τη δράση του στην Κατοχή και ύστερα από αυτή, άρα και στη διαμόρφωση νέας στρατηγικής με βάση την αρνητική εμπειρία των χρόνων 1941-1945. Και αυτό, παρότι είχαν προηγηθεί συγκλονιστικές εξελίξεις, στη διάρκεια των οποίων η ηγεσία του ΚΚΕ διέπραξε σοβαρά λάθη. Η αναζήτηση των αιτιών τους οδηγούσε από τα πράγματα σε επανεκτίμηση του θεμελιακού ζητήματος, του πυρήνα της πολιτικής κάθε ΚΚ, σε εξέταση και επανεξέταση της στρατηγικής του ΚΚΕ.

Αυτά τα καθήκοντα δεν μπόρεσε να τα εκπληρώσει η 12η Ολομέλεια της ΚΕ (25-27 Ιούνη 1945). Πολύ περισσότερο δεν μπόρεσε το 7ο Συνέδριο του Κόμματος (1-6 Οκτώβρη 1945). Αντίθετα, ενέκριναν ως ορθή την πολιτική του ΚΚΕ από το 1941 ως τα μέσα του 1945.

Ωστόσο, μέσα σε εκείνο το διάστημα είχαν γίνει οι Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, που οι αρνητικές τους επιπτώσεις ήταν άμεσες, είχε μεσολαβήσει ο ηρωικός αγώνας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Αθήνα και στον Πειραιά το Δεκέμβρη του ’44, που κατέληξε σε ήττα, ενώ είχε κλείσει ο κύκλος αυτής της τετραετίας με τη Συμφωνία της Βάρκιζας και την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ.

Αυτά τα γεγονότα, σε συνδυασμό με την ανασυγκρότηση του αστικού κράτους η οποία προωθούνταν ταχύτατα και με τη μεγάλη βοήθεια της Βρετανίας, επέφεραν αλλαγή στο συσχετισμό των δυνάμεων. Δίχως ακόμα να τον έχουν ανατρέψει, σηματοδοτούσαν μία αρνητική εξέλιξη για το ΚΚΕ και το ΕΑΜικό κίνημα.

Αργότερα ο Ν. Ζαχαριάδης υποστήριξε ότι δε μίλησε για τη λαθεμένη πολιτική γραμμή του Κόμματος όταν γύρισε στην Ελλάδα, επειδή δεν ήθελε να κάνει τον έξυπνο, αλλά κι επειδή μία προσπάθεια απότομης αλλαγής στη γραμμή του ΚΚΕ (με δεδομένο κατ’ αυτόν και ότι ο Γιώργης Σιάντος ήταν πράκτορας του εχθρού) μπορούσε να οδηγήσει σε διάσπαση του ίδιου και του ΕΑΜ, αφού το Κόμμα δεν ήταν έτοιμο να δεχτεί τη συγκεκριμένη επανεκτίμηση και αλλαγή γραμμής.

Τα παραπάνω δεν ευσταθούν. Ο Ν. Ζαχαριάδης ήταν υποχρεωμένος να θέσει τις απόψεις του και να τις υποστηρίξει, δίχως να σημαίνει ότι είχε μπροστά του ένα εύκολο καθήκον. Οι δυσκολίες γίνονταν ασφαλώς μεγαλύτερες, αν συνυπολογίσει κανείς τις αντιφάσεις της στρατηγικής του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, αλλά και τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Σοβιετική Ενωση διεθνώς και στο εσωτερικό της.

Ομως, από την άλλη υπήρχαν πλατιές κομματικές και εξωκομματικές δυνάμεις που είχαν αποκομίσει σημαντική εμπειρία από το πρόσφατο παρελθόν. Υπήρχε επίσης ο Δεκέμβρης, μοναδικό σε όλη την καπιταλιστική Ευρώπη γεγονός ένοπλης αναμέτρησης ενός αντιστασιακού κινήματος με τον εγγλέζικο ιμπεριαλισμό, σύμμαχο της ΕΣΣΔ όσο διαρκούσε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Επιπλέον, είχε ήδη αλλάξει ο συσχετισμός στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο, όπου οι ΗΠΑ είχαν κατακτήσει την πρωτοκαθεδρία σε βάρος της Βρετανίας. Η τελευταία, έχοντας εξασθενίσει και λόγω του πολέμου, δεν ήταν πια σε θέση να διατηρήσει τις δυνάμεις της στην Ελλάδα, γεγονός που επιβεβαιώθηκε πολύ γρήγορα.

Ωστόσο, ακόμα και ανεξάρτητα απ’ τα προηγούμενα, η ανάγκη διαμόρφωσης επαναστατικής στρατηγικής ήταν ο βασικός όρος για την πορεία που θα είχε το ΚΚΕ και το λαϊκό κίνημα. Σε αυτό το ζήτημα ο Ν. Ζαχαριάδης δεν μπόρεσε να δώσει την απάντηση που χρειαζόταν. Παρέμεινε εγκλωβισμένος στη στρατηγική των σταδίων, γεγονός που αποτυπώθηκε και στις αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου του ΚΚΕ, στρατηγική με την οποία πορεύτηκε το ΚΚΕ στον ένοπλο αγώνα 1946-1949.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος όξυνε την ταξική πάλη σε μία σειρά χώρες. Από τα πράγματα η στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος απέναντι στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα διαπλέχτηκε με τη στρατηγική του κάθε ΚΚ στη χώρα του ενάντια στην αστική τάξη της, είτε η τελευταία ήταν επιτιθέμενη είτε αμυνόμενη.

Οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις διαπέρασαν τις αστικές τάξεις όλων των καπιταλιστικών κρατών, διαχωρίζοντας αυτές σε φιλοχιτλερικές και αντιχιτλερικές. Ωστόσο στόχος και των δύο πλευρών ήταν η διατήρηση της αστικής εξουσίας και μετά από τον πόλεμο.

Στα χρόνια της Κατοχής στρατηγική του ΚΚΕ ήταν η λαϊκή δημοκρατία ή λαοκρατία, επί της ουσίας ένα στάδιο πριν την επαναστατική εργατική εξουσία, που είχε τα χαρακτηριστικά ενός εκδημοκρατισμένου αστικού καθεστώτος.

Σε αυτή τη βάση πραγματοποιήθηκαν οι λαθεμένες πολιτικές επιλογές των Συμφωνιών του Λιβάνου και της Καζέρτας από την ηγεσία του ΚΚΕ, προηγουμένως η προσχώρηση του ΕΛΑΣ στο εγγλέζικο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ), που είχαν επιπλέον το στοιχείο του συμβιβασμού με τις αστικές δυνάμεις, στο όνομα της «εθνικής ενότητας» που επέβαλε αντίστοιχη πολιτική συμμαχιών.

Συμπέρασμα διαχρονικής σημασίας αποτελεί ότι η πάλη ενάντια στην ξένη κατοχή ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση ο κρίκος που μπορούσε να τροφοδοτήσει επαναστατικό μέτωπο για την εργατική εξουσία.

Στην πορεία διεξαγωγής του ένοπλου αγώνα, ενώ στο μεταξύ είχαν επέλθει ραγδαίες εξελίξεις στις 8 χώρες της Ευρώπης, που μετά τον πόλεμο αποσπάστηκαν από το ιμπεριαλιστικό σύστημα, κυρίως με τη διεθνιστική βοήθεια της Σοβιετικής Ενωσης, από τον Ν. Ζαχαριάδη τέθηκε δίχως συλλογική προετοιμασία στην Κεντρική Επιτροπή (5η Ολομέλεια του 1949) η αλλαγή στον καθορισμό του χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα. Στο κλείσιμο των εργασιών της Ολομέλειας είπε:

«Σήμερα οι σοβαρές αλλαγές που έγιναν πρώτ’ απ’ όλα γύρω μας […] επιτρέπουν σε μας να τραβήξουμε προς σοσιαλιστικά μέτρα που, μαζί με την παράλληλη λύση όλων των αστικοδημοκρατικών καθηκόντων της επανάστασης που εκκρεμούν, ν’ αρχίσουμε τη σοσιαλιστική ανοικοδόμηση, παρακάμπτοντας το ξεχωριστό αστικοδημοκρατικό στάδιο ανάπτυξης»15.

Αποτελεί ερώτημα προς διερεύνηση, γιατί ο Ν. Ζαχαριάδης επέλεξε να εισάγει στη στρατηγική του Κόμματος μια τόσο σοβαρή αλλαγή, δίχως προετοιμασία και συζήτηση τουλάχιστον στην ΚΕ του ΚΚΕ. Τυχόν απόδοση της μη συλλογικής συγκεκριμένης στάσης του σε αυταρχική πρακτική του ίδιου καταρρίπτεται από τη στάση του σε σειρά βασικών θεμάτων. Για παράδειγμα, τόσο από τις δημοκρατικές εσωκομματικές διαδικασίες που επέμεινε να τηρηθούν κατά την προετοιμασία και διεξαγωγή της 3ης Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ, όσο και από τις εσωκομματικές και δημόσιες διαδικασίες που αποφάσισε η ΚΕ για τη συζήτηση του Σχεδίου Προγράμματος (1953). Στο περιοδικό «Νέος Κόσμος» (τεύχη Μάη, Ιούνη, Ιούλη, Αυγούστου, Σεπτέμβρη 1954) πρόλαβαν να δημοσιευτούν άρθρα και άλλα σημειώματα με προτάσεις και παρατηρήσεις στο Σχέδιο Προγράμματος, ενώ το κύριο άρθρο του τεύχους Απρίλη 1954 με τον τίτλο «Να κάνουμε το Σχέδιο Προγράμματος του ΚΚΕ κτήμα του λαού, αποφασιστικό όπλο για την πάλη του», καλούσε τον κομματικό Τύπο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό «...να βοηθήσει σοβαρά στη δουλειά για τη μελέτη, κατανόηση, συζήτηση, ανάλυση και επεξεργασία του Σχεδίου Προγράμματος»16.

Στο Σχέδιο Προγράμματος, που ενέκρινε η 4η Πλατιά Ολομέλεια της ΚΕ (12-14 Δεκέμβρη 1953), τέθηκε αναλυτικά η στρατηγική του ΚΚΕ. Το Σχέδιο, καθορίζοντας το χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα ως σοσιαλιστικό, αποτέλεσε σημαντικό βήμα στη συλλογική σκέψη του Κόμματος. Ωστόσο η παράκαμψη της στρατηγικής των σταδίων έγινε στο Σχέδιο με λαθεμένη τεκμηρίωση. Επαναλάμβανε το σκεπτικό της 5ης Ολομέλειας του 1949:

«Σ’ αυτή ακριβώς την αλλαγή στο συσχετισμό των δυνάμεων, τοπικά βαλκανικά, ευρωπαϊκά και παγκόσμια πρέπει να βρούμε και τη σωστή εξήγηση στη φαινομενική αντινομία ότι, ενώ σήμερα στη διάρθρωση της χώρας σημειώνουμε πισωδρόμηση, […] στο χαρακτήρα της επανάστασης περνάμε το αστικοδημοκρατικό στάδιο και καθορίζουμε την επερχόμενη επαναστατική αλλαγή στον τόπο μας σαν λαϊκοδημοκρατική - σοσιαλιστική. 9. […] Η εξουσία που θα δημιουργήσει θα είναι η Λαϊκή Δημοκρατία, που θα εκτελεί λειτουργίες της δικτατορίας του προλεταριάτου, θα ’ναι η λαϊκοδημοκρατική - εργατοαγροτική εξουσία, μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου»17.

Βάση της παραπάνω ανάλυσης αποτέλεσε η μηχανιστική μεταφορά στις συνθήκες της Ελλάδας της εμπειρίας χωρών όπως η Μογγολία, η οποία προσπέρασε την αστική εξουσία και την καπιταλιστική ανάπτυξη με τη στήριξή της στη Σοβιετική Ένωση.

Ομως η Ελλάδα δε βρισκόταν σε προκαπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα, όπως η Μογγολία. Ηταν διαμορφωμένη καπιταλιστική κοινωνία, ο χαρακτήρας της οποίας δεν άλλαζε εξαιτίας των καταστροφών του πολέμου και στη συνέχεια της ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Η κλονισμένη αστική εξουσία τη χρονιά της απελευθέρωσης κυρίως από το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, δεν μπορούσε παρά να στηριχθεί στρατιωτικά, οικονομικά και πολιτικά στους ξένους συμμάχους της. Αλλωστε, μετά την ήττα του ένοπλου ταξικού αγώνα πραγματοποιήθηκε σημαντική καπιταλιστική ανάπτυξη, που οφείλονταν πρωταρχικά στην εσωτερική συσσώρευση του κεφαλαίου και όχι στην «αμερικανική βοήθεια». Αυτό φαίνεται καθαρά και στην κατανομή των κονδυλίων της «αμερικανικής βοήθειας» (Δόγμα Τρούμαν, Σχέδιο Μάρσαλ κ.ά.), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων διατέθηκε για τις στρατιωτικές και γενικότερα τις κατασταλτικές ανάγκες της ελληνικής αστικής τάξης. Επιπλέον, η εισροή των αμερικανικών κεφαλαίων στην Ελλάδα αφορούσε κυρίως την περίοδο από το τέλος της δεκαετίας του 1940 μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950.

Αδυναμία του Κόμματος ήταν ότι δεν μπόρεσε να ερμηνεύσει αντικειμενικά τα ιστορικά αίτια της σχετικής καθυστέρησης της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα, από την οποία πήγαζε η ισχυρότερη εξάρτησή της από τις ισχυρές καπιταλιστικές οικονομίες και όχι αντίστροφα. Πάνω στη λαθεμένη ανάλυση θεμελιώθηκε και λαθεμένος πολιτικός στόχος, λαθεμένη πολιτική συμμαχιών.

Το Σχέδιο Προγράμματος έθετε ως στόχο να δημιουργηθεί «ένα πανελλαδικό πατριωτικό μέτωπο» που θα συνένωνε «τις πατριωτικές δυνάμεις του τόπου […] για να σχηματιστεί μια πατριωτική κυβέρνηση συνασπισμού»18. Αυτό πρακτικά σήμαινε συμμαχία του ΚΚΕ με αστικές πολιτικές δυνάμεις, βασικά με τα κόμματα του «Κέντρου». Τις τελευταίες τις διαχώριζε από τις λεγόμενες εθνοπροδοτικές ή ξενόδουλες δυνάμεις, στις οποίες συγκατέλεγε τη «Δεξιά» και το παλάτι.

Αυτή η ανάλυση ήταν λαθεμένη. Παράβλεπε τους παράγοντες που συντελούν στην ανισόμετρη ανάπτυξη (νόμος του καπιταλισμού) ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες. Η εξάρτηση αποδόθηκε στη λεγόμενη προδοσία του έθνους από την αστική τάξη. Η τελευταία χαρακτηρίστηκε ξενόδουλη και γι’ αυτό αρνητική να επιλύσει σειρά προβλημάτων, τα λεγόμενα αστικοδημοκρατικά. Παραγνωριζόταν το γεγονός ότι και η αστική εξουσία θωρακιζόταν και ο καπιταλισμός αναπτυσσόταν και σειρά από τα λεγόμενα αστικοδημοκρατικά προβλήματα προωθούσαν οι αστικές κυβερνήσεις.

Στη βάση της παραπάνω ανάλυσης καθοριζόταν και η πολιτική συμμαχιών του Κόμματος, που υπηρετούσε τον ενδιάμεσο στόχο πριν το σοσιαλισμό (λαοκρατία ή λαϊκή δημοκρατία ή ριζική δημοκρατική αλλαγή κ.ά.), κατά κανόνα με τις φιλελεύθερες αστικές πολιτικές δυνάμεις οι οποίες διαφοροποιούνταν από τις άλλες κυρίως στο ζήτημα της βασιλείας, αν και υπήρχαν χρονικές περίοδοι που ταυτίζονταν και σε αυτό.

Σημειώνεται ότι στη δεκαετία του 1920 στο ΚΚΕ και στην ΚΔ κυριαρχούσε αντίθετη αντίληψη σχετικά με το χαρακτήρα της αστικής τάξης στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Στο «Στενογράφημα της Συνόδου της Βαλκανικής Γραμματείας από κοινού με αντιπροσώπους Βαλκανικών χωρών - 12 Ιούνη 1929» διαβάζουμε από την ομιλία του Ανδρόνικου Χαϊτά (με το ψευδώνυμο Σιφναίος), Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ:

«Υπάρχει η αντίληψη σε μερικούς συντρόφους ότι η ελληνική αστική τάξη είναι γονατιστή, είναι υποταγμένη στο γαλλικό και αγγλικό κεφάλαιο, ότι το γαλλικό και το αγγλικό κεφάλαιο την σπρώχνουν στον πόλεμο, και αυτή η φτωχή με τη θέλησή της ή χωρίς θα πάει (φωνή: θέλει, δεν θέλει…) (φωνή: φτωχή ελληνική αστική τάξη, σε τι κατάσταση βρίσκεσαι. Εάν θα μπορούσαμε να τη βοηθήσουμε θα το κάναμε)»19.

Η πολιτική συμμαχιών του Σχεδίου με στόχο τη δημιουργία δημοκρατικής κυβέρνησης στην Ελλάδα δημιούργησε πελώρια προβλήματα και στο ΚΚΕ και στο εργατικό - λαϊκό κίνημα, που έχαναν την ιδεολογικοπολιτική τους αυτοτέλεια και σε μια πορεία σύρθηκαν στην ουρά των φιλελεύθερων κομμάτων. Η σωστή πολιτική γραμμή του ΚΚΕ (και της ΕΔΑ) απέναντι στην ΕΠΕΚ του Νικόλαου Πλαστήρα στις εκλογές του 1952, αποδείχτηκε συγκυριακή.

Η ανάλυση που έκανε αργότερα το 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ (1961) σχετικά με την «εθνική αστική τάξη» έχει στην πραγματικότητα τη ρίζα της σε πολύ προγενέστερα χρόνια, έστω και αν τότε δε δινόταν ο χαρακτηρισμός «εθνική αστική τάξη» στα φιλελεύθερα αστικά τμήματα. Επί της ουσίας εκφράστηκε στα χρόνια της Κατοχής (πατριωτικές δυνάμεις σε αντίθεση με τις άλλες της εθνοπροδοσίας), καθώς και στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Επιπλέον, η παραπάνω εκτίμηση δεν περιορίστηκε τη δεκαετία του 1950 στις χώρες με ενδιάμεσο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης (που βεβαίως ούτε γι’ αυτές ήταν σωστή), αλλά συμπεριέλαβε ακόμα και τις ηγετικές δυνάμεις στην καπιταλιστική πυραμίδα (Βρετανία, Καναδά κ.ά.). Και αυτές οι χώρες χαρακτηρίστηκαν υποτελείς, εξαρτημένες από τις ΗΠΑ.

Το θεωρητικό και στρατηγικό πρόβλημα διαχωρισμού της αστικής τάξης σε «εθνική» και «ξενόδουλη» συναντάται και στο ΚΚ Κίνας, το οποίο περιλάμβανε την κινεζική «εθνική αστική τάξη» στις κινητήριες δυνάμεις της κινεζικής επανάστασης. Τη θεωρούσε δύναμη οικοδόμησης του σοσιαλισμού, σε αντιπαράθεση με την αστική κυβέρνηση του Κουομιντάνγκ που την κατέτασσε στους λακέδες του ιμπεριαλισμού.

Τις αντιφάσεις του Σχεδίου Προγράμματος του ΚΚΕ αξιοποίησε πριν την 6η Ολομέλεια (1956) και η Διεθνής Επιτροπή των 6 ΚΚ, όπως έδειξε η δεύτερη συζήτηση που έκανε με το Ν. Ζαχαριάδη στις 25 Φλεβάρη 1956:

«- σ. Ζαχαριάδης: […] Αργότερα όταν αποφασίσαμε να το δημοσιεύσουμε στο Σχέδιο του Προγράμματός μας, σκεφτήκαμε ότι δεν ήταν σωστό γι’ αυτό και το αποσύραμε, έτσι το Μάξιμουμ έμεινε μόνο στο Σχέδιο Προγράμματός μας, ενώ το Μίνιμουμ αποτέλεσε την πρότασή μας στα δημοκρατικά κόμματα.

- σ. Γιούγκωφ: Ηταν σωστό αυτό; Για σκεφτήτε το. […]

- σ. Ζαχαριάδης: Θέταμε σ’ αυτό το ζήτημα της Δημοκρατικής κυβέρνησης κτλ. Είχε δημοσιευθεί και στον αστικό τύπο στις 12 Αυγούστου 1953. […]

- σ. Γιούγκωφ: Από την μία, όπως λέτε, προτείνατε ένα πρόγραμμα μίνιμουμ κι από την άλλη θα γίνει σοσιαλιστική επανάσταση.

- σ. Ζαχαριάδης: Ποτέ δεν αποκρύψαμε τους σκοπούς μας, ότι θέλουμε να φθάσουμε στον Κομμουνισμό.

- σ. Γιούγκωφ: Δεν πρόκειται γι’ αυτό. Παίζετε παιχνίδια.

- σ. Ζαχαριάδης: Καθόλου. Μιλάμε ανοιχτά στο λαό. Τίποτα δεν κάνουμε έτσι απλά»20.

Ο Β΄ τόμος του Δοκιμίου Ιστορίας βρισκόταν ήδη στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, όταν στο τμήμα του Αρχείου του Κόμματος που είναι ακόμα στη φάση της αποκατάστασης εντοπίστηκε το Πρόγραμμα του ΚΚΕ (Σχέδιο), το οποίο συζήτησε η Κεντρική του Επιτροπή21 στις 8 Απρίλη 1955.

Αυτό το Σχέδιο ερχόταν να αντικαταστήσει το Σχέδιο Προγράμματος που είχε ψηφίσει η 4η Ολομέλεια της ΚΕ (12-14 Δεκέμβρη 1953) και που το απέσυρε η ΚΕ στις 22 Νοέμβρη 1954, μετά από τις οπορτουνιστικές πιέσεις της ηγεσίας του ΚΚΣΕ. Το νέο Σχέδιο πήρε υπόψη τις παρακάτω βασικές παρατηρήσεις του Προεδρείου της ΚΕ του ΚΚΣΕ, με βάση τις οποίες είχε απορριφθεί το προηγούμενο:

«…Το Σχέδιο τρέχει μπροστά, βάζει το σύνθημα της σοσιαλιστικής επανάστασης και της διχτατορίας του προλεταριάτου, αντί να συσπειρώνει όλες τις προοδευτικές δυνάμεις της χώρας στην πάλη ενάντια στην ντόπια αντίδραση και τους ξένους ιμπεριαλιστές, για τη δημοκρατική Ελλάδα. […] Πρέπει να βάλει: αστικοδημοκρατική επανάσταση. […] Οταν πάμε για σοσιαλιστική επανάσταση, τότε η Κυβέρνηση του πατριωτικού μετώπου δεν γίνεται πιστευτή. […] Ολοκληρωτικά το τμήμα του Προγράμματος για τη Λ.Δ. είναι λαθεμένο. […] Με τη Λ.Δ. και τη διχτατορία του προλεταριάτου θα διώξουμε και δεν θα προσελκύσουμε τις δημοκρατικές δυνάμεις. Για το ΚΚΕ θα ωφελούσε η επεξεργασία προγράμματος άμεσων σημερινών διεκδικήσεων με μια σύντομη διατύπωση για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Για τους κομμουνιστές αφτό θα ’ταν πρόγραμμα μίνιμουμ. […] Το Πρόγραμμα του ΚΚΕ πρέπει να απαντάει στα παρακάτω ζητήματα:

[…] 2. Στο Πρόγραμμα πρέπει να βρει τη θέση του το ξεσκέπασμα της αντιλαϊκής και αντεθνικής εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής του μοναρχοφασισμού και της Κυβέρνησης του Παπάγου.

3. Η δημιουργία του πανελλαδικού πατριωτικού μετώπου. […]

4. Το Πρόγραμμα της δημοκρατικής πατριωτικής κυβέρνησης συνασπισμού που προτείνει το ΚΚΕ. […] Να δείξουμε τη δημοκρατική λύση του αγροτικού ζητήματος. Στο Πρόγραμμα δεν πρέπει να μπει ζήτημα εθνικοποίησης όλης της γης και όλης της βιομηχανίας. Να βάλουμε κατάσχεση κεφαλαίων και επιχειρήσεων ξένων μονοπωλίων και της μεγάλης γαιοκτησίας με τη δωρεάν παραχώρησή της στην αγροτιά. Να καθορίσουμε μάξιμουμ γαιοκτησίας που μπορεί να ’χει ο αγρότης χωρίς να θίγουμε στο δοσμένο στάδιο τα συμφέροντα των κουλάκων»22.

Με βάση τις προηγούμενες παρατηρήσεις το νέο Σχέδιο Προγράμματος του 1955 έθεσε ως στρατηγική του ΚΚΕ την πάλη «Για μια ριζική δημοκρατική αλλαγή. Για μια πατριωτική κυβέρνηση»23, αποσπώντας την ανεξαρτησία και τη δημοκρατία από τον ταξικό τους χαρακτήρα:

«Ομως το ΚΚΕ διακηρύσσει ότι ο λαός και η Ελλάδα πριν φτάσουν στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό χρειάζονται πρώτ’ απόλα άμεσα και ζωτικά να αποκαταστήσουν την ανεξαρτησία τους, ν’ αποχτήσουν μια δημοκρατική ζωή. Αφτό είνε σήμερα το πρώτιστο. Χωρίς αφτό δε μπορεί να υπάρξει παραπέρα ανάπτυξη και πρόοδος. Να γιατί σ’ αφτό το ΚΚΕ αφιερώνει σήμερα όλες του τις δυνάμεις. Αφού πρώτα ο λαός μας καταχτήσει την ανεξαρτησία του και τη δημοκρατική ζωή τότε μόνο θάχει τη δυνατότητα ν’ αποφασίσει λεύτερα και κυριαρχικά για την παραπέρα πορεία του. Τότε το ΚΚΕ θα βάλει μπροστά στη χώρα και στο λαό και το πρόβλημα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού»24.

Το νέο Σχέδιο Προγράμματος διαμόρφωσε το λεγόμενο «μίνιμουμ Πρόγραμμα», στο οποίο όριζε ως πρωταρχικό καθήκον τη λύση της αντίθεσης «λαός - πλουτοκρατία» ή «προδότες - πατριώτες». Στους τελευταίους κατέτασσε και τους εμπόρους και βιομήχανους που συνθλίβονταν από το ξένο κεφάλαιο, κυρίως το αμερικανικό και που είχαν συμφέρον την απαλλαγή τους από αυτό, για να αναπτυχθούν οι εγχώριες παραγωγικές δυνάμεις. Τη «ριζική δημοκρατική αλλαγή» το Σχέδιο του 1955 την αποκαλούσε «λαϊκή επανάσταση».25

Την εισήγηση στη συνεδρίαση της ΚΕ παρουσίασε ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης, που ήταν και ο εισηγητής του δεύτερου θέματος «Οι δημοτικές και κοινοτικές εκλογές της 21-28 Νοέμβρη 1954 και η δουλειά μας για τη συνένωση των πατριωτικών δυνάμεων». Η ΚΕ αποφάσισε να δώσουν όλα τα μέλη της σε μια βδομάδα τις παρατηρήσεις τους, που συζητήθηκαν από την αρμόδια επιτροπή στις 15 Μάη 1955. Αρκετούς μήνες αργότερα το Σχέδιο Προγράμματος εγκρίθηκε από την 5η Ολομέλεια της ΚΕ (Δεκέμβρης 1955).

Την περίοδο που συζητιόταν το νέο Σχέδιο αρχικά στην ΚΕ και στη συνέχεια στην επιτροπή Προγράμματος, η φραξιονιστική οπορτουνιστική δράση στην ΚΟ Τασκένδης ήταν σε πλήρη εξέλιξη. Ο Ν. Ζαχαριάδης είχε στρέψει την προσοχή του στις εκεί διαδραματιζόμενες εξελίξεις, θεωρώντάς τες καθοριστικές για την παραπέρα πορεία του ΚΚΕ.

Με το νέο Σχέδιο «ξεκαθαρίστηκε» το προγραμματικό έδαφος από κάθε τι που, παρά τις ατέλειες και τις αντιφάσεις του, αποτελούσε βήμα προς τα εμπρός. Το νέο Σχέδιο Προγράμματος του 1955 αποτελούσε στην πραγματικότητα τον πρόδρομο της Προγραμματικής Διακήρυξης που ψήφισε η 7η Ολομέλεια της ΚΕ (18-24 Φλεβάρη 1957) και του Προγράμματος του ΚΚΕ που ψήφισε το 8ο Συνέδριο (2-8 Μάη 1961). Η πρώτη όριζε ως στρατηγική του ΚΚΕ την «Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή» και το δεύτερο την «Αντιιμπεριαλιστική Δημοκρατική Αλλαγή», που τη χαρακτήριζε επαναστατική. Επρόκειτο για ενδιάμεσο στάδιο πριν τη σοσιαλιστική επανάσταση.

Απέναντι στη στρατηγική του ΚΚΕ «η επαναστατική αλλαγή στην Ελλάδα θα είναι σοσιαλιστική»26 δε στέκονται εχθρικά μόνο οι κεφαλαιοκράτες, οι αστικές πολιτικές δυνάμεις και τα προπαγανδιστικά τους στηρίγματα, στέκεται και ο οπορτουνισμός στις διάφορες εκφράσεις του, χρησιμοποιώντας βεβαίως διαφορετικά μέσα για να την πολεμήσει.

Εδώ και μερικά χρόνια, ιδιαίτερα από τότε που ξέσπασε η καπιταλιστική οικονομική κρίση και διαμορφώθηκαν νέες στρατηγικές ενσωμάτωσης των μαζών, στρατηγικές διαχείρισης της κρίσης όπως εκείνη του λεγόμενου «αντικατοχικού μετώπου», οπορτουνιστικές δυνάμεις έβαλαν σε ενέργεια την καπηλεία του Ν. Ζαχαριάδη, με σκοπό να χτυπήσουν τη στρατηγική του ΚΚΕ. Επιδιώκουν να πάρει μέρος και το ΚΚΕ στη δημιουργία ενός «νέου ΕΑΜ», όπως λένε, συνδράμοντας πρωταρχικά στην «κοινή δράση της αριστεράς».

Είναι οι ίδιοι που πριν είκοσι χρόνια αποστάτησαν από το ΚΚΕ αφού απέτυχαν να το διαλύσουν μέσω του τότε Συνασπισμού. Πρωτοστάτησαν ακόμα στην επίθεση κατά των κρατών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, από θέσεις στήριξης της καπιταλιστικής παλινόρθωσης με το προσωπείο της «ανανέωσης». Είναι οι ίδιοι που ενώ υποστήριξαν κάθε αναθεωρητική και οπορτουνιστική επιλογή στο ΚΚΣΕ, μεταξύ αυτών και την καθαίρεση του Ν. Ζαχαριάδη από την ΚΕ του ΚΚΕ, σήμερα εμφανίζονται ως εκφραστές της στρατηγικής αντίληψής του.

Χαρακτηριστικό της καπηλείας του Ν. Ζαχαριάδη είναι και η δημοσίευση στην ιστοσελίδα «iskra.gr» (του Π. Λαφαζάνη) κειμένου του Ν. Ζαχαριάδη, γραμμένο το Σεπτέμβρη του 1945. Στο σχετικό δημοσίευμα η ιστοσελίδα διευκρινίζει ότι η επιστολή του Ν. Ζαχαριάδη «έχει έναν επίκαιρο χαρακτήρα και ανεξάρτητα και από διαφωνίες ή συμφωνίες, θα δώσει αφορμή για επίκαιρους προβληματισμούς…».

Ο χώρος του ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ έχει περάσει το Ν. Ζαχαριάδη γενεές δεκατέσσερις, κυρίως με επίθεση στο ΔΣΕ και στην ύπαρξη κόμματος νέου τύπου, αλλά και ως ένα είδος Καίσαρα του ΚΚΕ, με κατηγορίες για «ανθρωποφαγία». Τώρα παίρνουν επιλεκτικά ό,τι τους συμφέρει από κείμενα του Ν. Ζαχαριάδη, υπολογίζοντας ότι με την καπηλεία θα ασκήσουν πίεση στο ΚΚΕ.

Το συγκεκριμένο κείμενο του Ν. Ζαχαριάδη λέει ανάμεσα σε άλλα:

«Η πολιτική του αστικοτσιφλικάδικου πολιτικού κόσμου από τότε που υπάρχει ανεξάρτητο ελληνικό κράτος μέχρι σήμερα δεν ήταν στην ουσία της ούτε εθνική ούτε ανεξάρτητη. […] Γιατί η σύνδεση και η υποταγή μας στο ξένο κεφάλαιο εξυπηρετεί απόλυτα τα οικονομικά τους συμφέροντα σε βάρος του Λαού και του τόπου. […] η αστική τάξη στην Ελλάδα και ο πολιτικός της κόσμος πρόδωσαν την αστικοδημοκρατική αποστολή τους, […] να γιατί ο εργαζόμενος λαός […] ανάλαβε αυτός το καθήκον της δημιουργίας μιας πραγματικά λεύτερης και ανεξάρτητης δημοκρατικής Ελλάδας. Η φυσική του ύπαρξη και υπόσταση είναι δεμένη αδιάσπαστα με την πραγματοποίηση του καθήκοντος αυτού που πολιτικά βρήκε τη συμπύκνωση και την έκφρασή του στον Πολιτικό Συνασπισμό των Κομμάτων του ΕΑΜ, στο πανελλήνιο παλλαϊκό εαμικό κίνημα».

Η στρατηγική που διατυπώνει ο Ν. Ζαχαριάδης στην επιστολή του συνιστούσε γενικότερη αδυναμία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος να αναλύσει αντικειμενικά την κατάσταση και για τις χώρες που κατηγοριοποιούνται στο μέσο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Η ανισότιμη αλληλεξάρτηση ανάμεσα στις διάφορες αστικές τάξεις και τα αντίστοιχα κράτη αποτελεί την άλλη όψη της ανισόμετρης καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η συμμετοχή κάθε αστικής τάξης στους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς (ΕΕ, ΝΑΤΟ, ΔΝΤ κ.ά.) γίνεται οικειοθελώς και με σκοπό να ισχυροποιήσει τη θέση της ενάντια στην εργατική τάξη της χώρας της, αλλά και ενάντια στην εργατική τάξη άλλων χωρών, αποσπώντας όσο είναι δυνατό μεγαλύτερο μέρος από τη λεία.

Τα αστικά κόμματα της Ελλάδας δεν ενεργούν παρά τη θέλησή τους, υποταγμένα στις υποδείξεις της τρόικας ή τη θέληση της Μέρκελ. Ενεργούν με κοινό στρατηγικό στόχο, χωρίς να σημαίνει ότι δεν έχουν διαφορές, αντιθέσεις. Οι διαφωνίες ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις αφορούν τους χειρισμούς και τις επιλογές για το ποιο τμήμα του κεφαλαίου και πόσο θα καταστραφεί, δηλαδή ποιος θα πληρώσει τη ζημιά σε περίοδο καπιταλιστικής κρίσης. Μεταξύ τους επικρατεί ο νόμος της ζούγκλας, όμως στην επίθεση ενάντια στους λαούς είναι ενωμένοι και ομόθυμοι. Στο πλαίσιο του διεθνούς ιμπεριαλιστικού συστήματος ο βαθμός εκχώρησης από την αστική τάξη κυριαρχικών δικαιωμάτων εκφράζει τη συμμετοχή της στη μοιρασιά της λείας με ευνοϊκούς ή με δυσμενέστερους γι’ αυτήν όρους.

Η δύναμη κάθε αστικής τάξης και ο αντίστοιχος βαθμός ανεξαρτησίας της εξαρτάται από τη θέση της στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα. Είναι αντικειμενικά δεδομένη η αλληλεξάρτηση μεταξύ καπιταλιστικών οικονομιών κρατών, λιγότερο και περισσότερο ισχυρών, αλλά δεδομένη είναι και η ανισοτιμία στις σχέσεις αλληλεξάρτησης. Για τα λιγότερο ισχυρά κράτη, από την άποψη της θέσης τους στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα, οι ανισότιμες σχέσεις εξάρτησης μπορεί απότομα να επιδεινωθούν, όπως συμβαίνει σήμερα με τη θέση της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Για άλλη μια φορά επιβεβαιώθηκε ότι οι εξαρτήσεις μπορούν να λυθούν προς όφελος της εργατικής τάξης μόνο με τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης και την έξοδο από την ιμπεριαλιστική πυραμίδα.

Η πολιτική του λεγόμενου «ευρωπαϊκού προσανατολισμού», αλλά και η μη διακήρυξη από το ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ της ανάγκης γενικής κοινωνικοποίησης των μονοπωλίων, των συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής, δεν του επιτρέπει να επικαλείται λαθεμένες θέσεις του Ν. Ζαχαριάδη, ο οποίος σε όλη τη ζωή του αγωνιζόταν ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς και υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Απάντηση στην προσπάθεια του οπορτουνισμού να χτυπήσει το ΚΚΕ δίνει ο ίδιος ο Ν. Ζαχαριάδης. Τα παρακάτω τελευταία λόγια του αποδείχνονται εξαιρετικά επίκαιρα, αν όχι και προφητικά:

«Το ΚΚΕ ήταν και παραμένει το κόμμα μου και κανένας δεν μπορεί να το χτυπήσει και να το λερώσει χρησιμοποιώντας το όνομά μου. […] Το ΚΚΕ πέρασε πολλές αντάρες και μπόρες, όμως να το ξεριζώσει κανένας δεν μπόρεσε γιατί αφτό θα σήμαινε να ξεριζώσει τον ίδιο το λαό. […] Το γράμμα αυτό το γράφω για να βουλώσω το στόμα σ’ όλους αφτούς που θα βάλουν τώρα τις φωνές»27.

Η ιστορία επιβεβαίωσε πολλές φορές ότι οι λαθεμένες στρατηγικές που διαμορφώθηκαν στο ΚΚΕ και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα δεν οφείλονταν πάντα σε διάθεση συμβιβασμού των κομματικών ηγεσιών με τον αντίπαλο, αλλά σε διαφορετικούς λόγους, αντικειμενικούς και υποκειμενικούς (βαθμός ωρίμανσης, ικανότητα αντικειμενικής ανάλυσης των εξελίξεων στον καπιταλισμό, πίεση από τον αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων ή λαθεμένη εκτίμησή του κ.ά.). Στην περίπτωση του Ν. Ζαχαριάδη η διαπίστωση για την αδιάλλακτη στάση του απέναντι στον ταξικό αντίπαλο είναι αναμφισβήτητη.