* Η Ελένη Μηλιαρονικολάκη είναι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού.
1. Συνέντευξη Α. Λουνατσάρσκι με την ευκαιρία της 5ης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης στην εφημερίδα «Κράσναγια Γκαζέτα», Μόσχα, αρ. 252, 5 Νοέμβρη 1922, από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
2. Το βασικότερο είναι η κατάργηση της γεωμετρικής προοπτικής με την εξάλειψη του βάθους ή την απόδοσή του με άλλες τεχνικές.
3. Αλεξάντρ Σεφτσένκο: «Νεοπριμιτιβισμός, η θεωρία του, οι δυνατότητές του, οι κατακτήσεις του», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
4. «Γκρεμίστε τους Πούσκιν, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι κλπ. από το ατμόπλοιο της εποχής» έγραφαν στο μανιφέστο οι Ρώσοι φουτουριστές ποιητές, γραμμένο με το χέρι του Μαγιακόφσκι και του Δαβίδ Μπουρλιούκ.
5. «Χαστούκι στο γούστο του κοινού» είναι ο τίτλος του μανιφέστου των Ρώσων φουτουριστών ποιητών.
6. Ζωγραφίζουν τα πρόσωπά τους, φορούν περίεργα ρούχα -είναι παροιμιώδες το κίτρινο πουκάμισο του Μαγιακόφσκι- επιδίδονται σε δημόσια νούμερα και πρόκληση σκανδάλων.
7. «Στο διάβολο η ανθρώπινη Ψυχή, ας διαλυθεί στη μοναξιά της, χωρίς Ψυχή είμαστε πολύ πιο ελεύθεροι» γράφουν οι Χλέμπνικοφ και Κρουτσόνιχ στη «Διακήρυξη της λέξης αυτής καθεαυτήν».
8. «Κυνηγήστε από την τέχνη την υπερτροφία της θηλυκότητας», γράφει ο Κρουτσόνιχ.
9. Βλ. Κ. Τσιουκόφσκι: «Οι φουτουριστές», εκδ. “L’ age d’ homme», Lausanne 1976 και Ανδρέα Παγουλάτου: «Προτάσεις για την ποιητική των Ρώσων φουτουριστών», Περιοδικό «Φιλμ», αρ. 16/1979.
10. Ο Χλέμπνικοφ μοίραζε κείμενο κατά του Μαρινέττι, ιδρυτή του ιταλικού φουτουρισμού, όταν ο τελευταίος επισκέφτηκε τη Ρωσία το 1914.
11. «Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια», λήμμα «φουτουρισμός», εκδ. «Ακάδημος», τρίτη έκδοση, 1978.
12. Β. Μαγιακόφσκι: «Σύννεφο με παντελόνια», εκδ. «Αρμός», 2008.
13. Βλ. σχετικά Ρόμαν Γιάκομπσον: «Η καινούρια ρωσική ποίηση» στον τόμο «Θέματα ποιητικής», εκδ. «Seuil», 1973.
14. Αλεξάντρ Σεφτσένκο: «Νεοπριμιτιβισμός, η θεωρία του, οι δυνατότητές του, οι κατακτήσεις του», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
15. Μ. Τσαντσάνογλου: «Η μετατόπιση, η υφή και το υπέρλογο: λογοτεχνικές προεκτάσεις της μη -αντικειμενικής ζωγραφικής», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
16. Οπως το «Γελοξόρκι» του Χλέμπνικοφ, για να γελούν οι αγέλαστοι: «ώ γελάστε γελαστάδες/τρισγελάστε, ώ γελαστάδες/Οι γελούμενοι γελώντας /γελοζούνε γελουργώντας/ώ γελάστε γελωδώς…». Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Ο Μαγιακόφσι, τα εύκολα και τα δύσκολα», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», 2000.
17. Μ. Τσαντάνογλου, από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
18. Την ίδια περίοδο κάνει την εμφάνισή της και η Ρωσική φορμαλιστική σχολή για τη λογοτεχνία (Γλωσσολογικός κύκλος της Μόσχας, Ρ. Γιάκομπσον κ.ά. - 1915 και Εταιρία για τη μελέτη της ποιητικής γλώσσας OPOJAZ, Β. Σκλόβσκι κ.ά. - 1916) που αποσκοπεί στην ανάπτυξη μιας μεθόδου επιστημονικής - αντικειμενικής μελέτης της λογοτεχνίας, αποστασιοποιημένης από την ανάλυση των ιδεών του κειμένου και επικεντρωμένης στα μορφικά και μόνο στοιχεία του. Ειδικά ο γλωσσολογικός κύκλος της Μόσχας υιοθετούσε ως θεμελιακή την αντίληψη ότι η μελέτη της θεωρίας της λογοτεχνίας και της ποιητικής πρέπει να συναρτάται με τη γλωσσολογία.
19. Μήτσου Αλεξανδρόπουλου: «Ο Μαγιακόφσι, τα εύκολα και τα δύσκολα», εκδ. «Ελληνικά Γράμματα», 2000.
20. Δαβίδ Μπουρλιούκ: «Κυβισμός», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
21. Το μαύρο τετράγωνο κάνει την πρώτη εμφάνισή του σε ένα από τα σκηνικά της χαρακτηριστικής για το φουτουριστικό της τίτλο όπερας «Νίκη επί του ήλιου» με λιμπρέτο του Κρουτσόνιχ σε ασημασιακή γλώσσα, μουσική Ματιούσιν, σκηνικά και κοστούμια Μάλεβιτς (1913).
22. «Τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει οποιοδήποτε πράγμα, γιατί δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί ν’ αλλάξει από μόνο του ή να αλλαχτεί από κάτι άλλο», Κ. Μάλεβιτς: «Σουπρεματιστικός καθρέπτης», από το βιβλίο Κ. Μάλεβιτς: «Γραπτά», παρουσίαση από τον Αντρέι Νάκοφ, εκδ. «Ivrea», Paris, 1996.
23. Το ερώτημα πρωτοδιατυπώθηκε από το Χλέμπνικοφ ως εξής: «Ο καλλιτέχνης πρέπει πράγματι να βρίσκεται στο ρυμουλκό της επιστήμης, της καθημερινής ζωής, των γεγονότων; Μα ποια είναι η θέση του στην πρόβλεψη, στην προφητεία, στην προ-θέληση;», Βλαντιμίρ Χλέμπνικοφ: Αποσπάσματα από τα «Σημειωματάρια», μετάφραση: Ανδρέας Παγουλάτος, Περιοδικό «Φιλμ», Αφιέρωμα: «Οκτωβριανή Επανάσταση και κινηματογράφος», αρ. 16/79.
24. Κ. Μάλεβιτς: «Γραπτά» παρουσίαση από τον Αντρέι Νάκοφ, εκδ. «Ivrea», Paris, 1996.
23. Το ερώτημα πρωτοδιατυπώθηκε από το Χλέμπνικοφ ως εξής: «Ο καλλιτέχνης πρέπει πράγματι να βρίσκεται στο ρυμουλκό της επιστήμης, της καθημερινής ζωής, των γεγονότων; Μα ποια είναι η θέση του στην πρόβλεψη, στην προφητεία, στην προ-θέληση;», Βλαντιμίρ Χλέμπνικοφ: Αποσπάσματα από τα «Σημειωματάρια», μετάφραση: Ανδρέας Παγουλάτος, Περιοδικό «Φιλμ», Αφιέρωμα: «Οκτωβριανή Επανάσταση και κινηματογράφος», αρ. 16/79.
24. Κ. Μάλεβιτς: «Γραπτά» παρουσίαση από τον Αντρέι Νάκοφ, εκδ. «Ivrea», Paris, 1996.
28. Η. Ερενμπουργκ: «Ανθρωποι, χρόνια, ζωή», εκδ. «Νεφέλη»,1980.
29. Ο Καντίνσκι λίγο αργότερα γίνεται καθηγητής στη σχολή Μπαουχάουζ της Βαϊμάρης, όπου μεταλαμπαδεύει τις εμπειρίες της ρωσικής πρωτοποριακής τέχνης.
30. Αλεξέι Γκαν: «Κονστρουκτιβισμός», 1922, από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
31. Νικολάι Ταραμπούκιν: «Από το καβαλέτο στη μηχανή», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
32. Βλ. Πρόγραμμα της κονστρουκτιβιστικής ομάδας εργασίας του Ινχουκ και Αλεξάντρ Ρόντσενκο, Βαρβάρα Στεπάνοβα: «Πρόγραμμα της παραγωγιστικής ομάδας», 1920, από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
33. Νικολάι Ταραμπούκιν: «Από το καβαλέτο στη μηχανή», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
34. Αντ. Βογιάζου: «Σοσιαλισμός και Κουλτούρα 1917-1932», τ. Β΄, εκδ. «Θεμέλιο», 1979.
35. Νικολάι Πούνιν: «Πρώτος κύκλος διαλέξεων στο επιμορφωτικό πρόγραμμα των καθηγητών τεχνικών» και Αλεξέι Γκαν: «Κονστρουκτιβισμός», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
36. Νικολάι Πούνιν, από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
37. Α. Ρόντσενκο: «Η γραμμή», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
38. Β. Ι. Λένιν: «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός», «Απαντα», τ. 18, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».
39. Α. Μπογκντάνοφ: «Η επιστήμη, η τέχνη και η εργατική τάξη» μετάφραση Μπλανς Γκρινμπώμ, παρουσίαση Ενρί Ντελυί και Ντομινίκ Λεκούρ, εκδ. «Francois Maspero», Paris, 1977.
40. Κ. Ιόγκανσον: «Από την κατασκευή στην τεχνολογία και την εφεύρεση», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
41. Α. Μπογντάνοφ: «Οι δρόμοι της προλεταριακής δημιουργίας», από τον τόμο «Ρώσικη Πρωτοπορία 1910-1930. Η συλλογή Γ. Κωστάκη, Θεωρία - Κριτική», «Εθνική Πινακοθήκη», 1995.
42. «Εξετάζοντας τη δουλειά ενός έμπειρου εργάτη παρατηρούμε στις κινήσεις του απουσία περιττών, μη παραγωγικών κινήσεων, ρυθμικότητα, σωστή ανεύρεση του κέντρου βάρους του σώματος, σταθερότητα. Οι κινήσεις που στηρίζονται σε αυτές τις βάσεις χαρακτηρίζονται από χορευτικότητα, η δουλειά ενός έμπειρου εργάτη θυμίζει χορό, εδώ η δουλειά φτάνει στα όρια της τέχνης […] Η μέθοδος Ταίηλορ χαρακτηρίζει τη δουλειά του ηθοποιού, το ίδιο ακριβώς όπως και κάθε άλλη δουλειά, όπου επιδιώκεται η επίτευξη της ανώτερης δυνατής παραγωγικότητας», Β. Μέγερχολντ: «Ο ηθοποιός του μέλλοντος και η βιο-μηχανική», διάλεξη στο Ωδείο της Μόσχας, στις 12 Ιούνη 1922, από Αντ. Βογιάζου: «Σοσιαλισμός και Κουλτούρα 1917-1932», τ. Β΄, εκδ. «Θεμέλιο», 1979.
43. «Ο,τι γίνεται στην Ευρώπη σε εργαστηριακό επίπεδο, στη Ρωσία γίνεται μαζικά, μέσα από τη θέληση της ιστορίας», γράφει ο Ελ Λισίτσκι για να υποδηλώσει τις τεράστιες δυνάμεις που απελευθέρωσε για την τέχνη η σοσιαλιστική εξουσία.
44. Το έργο αυτό, προορισμένο να έχει ύψος 400 μέτρων, θα εδραζόταν στις δύο όχθες του Νέβα στην Πετρούπολη και ο εξωτερικός σιδερένιος σκελετός του θα στήριζε τρία γυάλινα θερμομονωμένα τμήματα όπου θα στεγάζονταν τα τμήματα της Διεθνούς. Το κατώτερο τμήμα με μορφή κύβου θα έκανε μια πλήρη περιστροφή στη διάρκεια κάθε χρόνου και θα φιλοξενούσε την αίθουσα συνεδρίων, πάνω απ’ αυτό ένας κώνος θα στέγαζε τις διοικητικές δραστηριότητες περιστρεφόμενος ανά μήνα, ενώ στην κορυφή, ένας κύλινδρος θα αποτελούσε το κέντρο πληροφοριών με τηλεγραφεία, ραδιοφωνικούς σταθμούς, εκδοτικές δραστηριότητες και θα εκτελούσε μια περιστροφή σε 24ωρη βάση. Η όλη κατασκευή φαίνεται να είχε κλίση 30ο και έδειχνε τον πολικό αστέρα. Από το «Κατασκευή, ο Τάτλιν και ο κύκλος του», Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη, 2001.
45. Στην παραγωγή φαίνεται να δούλεψαν μόνο οι Ιόγκανσον, Τάτλιν, Πόποβα και Στεπάνοβα.
46. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ρόντσενκο έβγαλε την πρώτη γενιά από τα Βχούτεμας με δίπλωμα ντιζάιν.
47. Η. Ερενμπουργκ: «Ανθρωποι, χρόνια, ζωή», εκδ. «Νεφέλη»,1980.