Μετά την έκδοση του πρώτου τόμου «Του Κεφαλαίου» οι εκμεταλλεύτριες τάξεις ξεδίπλωσαν σκληρή πάλη εναντίον του μαρξισμού. Στην αρχή η αστική τάξη προσπάθησε να αποσιωπήσει εντελώς «Το Κεφάλαιο». Όταν δεν το πέτυχε αυτό, έριξαν «Στο Κεφάλαιο» μια ολόκληρη συμμορία απολογητών του καπιταλισμού, πρώτ’ απ’ όλα καθηγητών της πολιτικής οικονομίας. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, δύσκολα θα βρισκόταν έστω ένας Γερμανός καθηγητής οικονομολόγος που δεν είχε δημοσιεύσει βιβλίο ή μπροσούρα που «κατέρριπτε» «Το Κεφάλαιο».
Όμως η εκστρατεία των καθηγητών δεν προξένησε την αναμενόμενη εντύπωση: Ο μαρξισμός γινόταν όλο και περισσότερο η ιδεολογία των επαναστατών εργατών. Τότε η αστική τάξη άλλαξε τακτική. Τη θέση της άξεστης μετωπικής επίθεσης πήρε η «επαινετική» υπονόμευση του μαρξισμού, ο ευνουχισμός του επαναστατικού πνεύματος «Του Κεφαλαίου». Για το σκοπό αυτό, η αστική τάξη επιστράτευσε τους ηγέτες της δεξιάς σοσιαλδημοκρατίας. Το ένα μετά το άλλο εμφανίζονται τα «επιστημονικά» έργα του Μπέρνσταϊν, του Νταβίντ, του Χερτζ, του Χίλντεμπραντ και άλλων, που έκαναν κριτική σε ξεχωριστές θέσεις του μαρξισμού και προσπαθούσαν να διαλύσουν το επαναστατικό περιεχόμενο «Του Κεφαλαίου». Αυτή τη γραμμή πάλης εναντίον του μαρξισμού την βρίσκουμε και τώρα στα βιβλία των Λάσκι, Στρέτσκι, Μπράουντερ κ.ά.
Η νίκη του προλεταριάτου στη Ρωσία στη Μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση οδήγησε σε νέα άνοδο της επιρροής του μαρξισμού σε όλο τον κόσμο. Σε αντικατάσταση της χρεοκοπημένης Β΄ Διεθνούς ήρθε η επαναστατική Γ΄ Διεθνής. Η αστική τάξη βρήκε ότι η ιδεολογική μόνο πάλη εναντίον του μαρξισμού δεν αρκεί: Σε σειρά χωρών οδήγησε στην εξουσία το φασισμό. Τα κομμουνιστικά ή ακόμα και τα σοσιαλιστικά κόμματα απαγορεύτηκαν. Αυτό γίνεται και τώρα σε ό,τι αφορά τους κομμουνιστές στις ΗΠΑ, την ΟΔΓ και σειρά άλλων χωρών.
Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η αστική τάξη άλλαξε και πάλι τις μεθόδους πάλης εναντίον «Του Κεφαλαίου». Καταλαβαίνει ότι σε συνθήκες, που το ένα τρίτο της ανθρωπότητας, έχοντας πετάξει τα δεσμά του καπιταλισμού, οικοδομεί με επιτυχία τη σοσιαλιστική και την κομμουνιστική κοινωνία, δε γίνεται να νικήσει «Το Κεφάλαιο» με μεθόδους απλής απόρριψης. Ο μαρξισμός έχει δίκιο, λένε τώρα οι ιδεολόγοι της αστικής τάξης και της δεξιάς σοσιαλδημοκρατίας, όμως μόνο για τις υπανάπτυκτες χώρες. Για τις αναπτυγμένες χώρες δεν ταιριάζει, επειδή σε αυτές τις χώρες ο καπιταλισμός δεν έχει τίποτα κοινό με τον καπιταλισμό της εποχής του Μαρξ, διαφέρει ριζικά από αυτόν και, ουσιαστικά, έπαψε να είναι καπιταλισμός…
Θα εξετάσουμε λεπτομερέστερα αυτήν τη νεότατη γραμμή πάλης εναντίον του μαρξισμού, εναντίον «Του Κεφαλαίου».
Ο σύγχρονος καπιταλισμός παραμένει το ίδιο κοινωνικό σύστημα με την εποχή εμφάνισης «Του Κεφαλαίου». Οι νόμοι της ανάπτυξής του παραμένουν ίδιοι. Το κυνήγι του κέρδους, του κατά το δυνατό μεγαλύτερου κέρδους, παραμένει η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής παραγωγής. Τώρα, όπως και στο παρελθόν, πηγή του κέρδους είναι η παραγόμενη από τους εργάτες και ιδιοποιούμενη από τους αστούς υπεραξία. Και σήμερα ο εργάτης, για να ζήσει, πρέπει να πουλά κάθε μέρα την εργατική του δύναμη. Οι καπιταλιστές και σήμερα μπορούν, χωρίς να δουλεύουν, να ζουν στη χλιδή. Συνεχίζεται η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, συνεχίζεται η διαδικασία καταστροφής των μικρών παραγωγών, των μικρών και μεσαίων καπιταλιστών. Η βασική αντίθεση του καπιταλισμού μεταξύ του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής και της ατομικής ιδιοποίησης συνεχίζει να υπάρχει. Γι’ αυτό διατηρούνται οι κρίσεις, η μαζική ανεργία, η ταξική πάλη ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία.
Επιπλέον, σε ορισμένα σημαντικά χαρακτηριστικά ο καπιταλισμός αντιστοιχεί περισσότερο στην αντίληψη «Του Κεφαλαίου», απ’ ό,τι στον καιρό του Μαρξ. Όπως είναι γνωστό, ο Μαρξ, για να απλοποιήσει την ανάλυση, εξέταζε την «καθαρή» καπιταλιστική κοινωνία που αποτελούνταν μόνο από δύο τάξεις: τους προλετάριους και τους καπιταλιστές –αν και φυσικά ήξερε περίφημα ότι ένα σημαντικό μέρος των εργαζόμενων το αποτελούν οι μικροί εμπορευματοπαραγωγοί. Σήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού (για παράδειγμα, στην Αγγλία το 95%) είναι προλετάριοι (εργάτες και υπάλληλοι).
Ο Μαρξ ξεκινούσε από το ότι η καπιταλιστική παραγωγή αγκαλιάζει εντελώς όλους τους κλάδους της οικονομίας, αν και εκείνη την περίοδο η αγροτική οικονομία (με επιμέρους εξαίρεση την Αγγλία) διεξαγόταν κυρίως με πρωτόγονες μεθόδους και είχε σε σημαντικό βαθμό φυσικό χαρακτήρα. Τώρα, η αγροτική οικονομία των ανεπτυγμένων χωρών διεξάγεται με τη βοήθεια σύνθετων μηχανών και αποτελεί κλάδο της καπιταλιστικής παραγωγής, όπου η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου πλησιάζει συχνά τη σύνθεση του κεφαλαίου στη βιομηχανία.
Τώρα θα στραφούμε στα «επιχειρήματα» των υπερασπιστών της ριζικής αλλαγής του καπιταλισμού στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Υποστηρίζουν ότι οι ίδιοι οι εργάτες στις «πλούσιες» καπιταλιστικές χώρες έγιναν δήθεν καπιταλιστές. Τι δημαγωγική ανοησία! Πολλοί Αμερικανοί εργάτες αγοράζουν πραγματικά με δόσεις ένα αυτοκίνητο ή ακόμα και ένα σπιτάκι. Ασφαλίζουν τη ζωή τους, ώστε οι οικογένειές τους σε περίπτωση θανάτου του τροφοδότη να μην πέσουν στην ανάγκη αμέσως. Ορισμένοι έχουν και κάποιες αποταμιεύσεις. Όμως, είναι καπιταλιστές; Καθόλου! Όπως και παλιότερα, πρέπει να πουλάνε την εργατική τους δύναμη στον καπιταλιστή. Όπως και παλιότερα, αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Καπιταλιστής είναι αυτός που μπορεί να ζει χωρίς να εργάζεται, εκμεταλλευόμενος άλλους.
Μια ειδική ιδιομορφία της δημαγωγίας είναι η πλατιά διαφημιζόμενη απόκτηση μετοχών από τους εργάτες, ιδιαίτερα τους Αμερικανούς. Πολλοί καπιταλιστές φορτώνουν τους εργάτες και τους υπάλληλους με μετοχές των επιχειρήσεών τους, ελπίζοντας να τους κάνουν να ενδιαφερθούν για την άνοδο του εισοδήματος της εταιρίας και να ενισχύσουν την κυριαρχία τους στη μετοχική εταιρία (όσο μεγαλύτερη είναι η μάζα των μικροϊδιοκτητών μετοχών κάποιας εταιρίας τόσο μικρότερο πακέτο μετοχών αρκεί για τον έλεγχό της). Στον αμερικανικό Τύπο συχνά μπορεί κανείς να βρει ισχυρισμούς ότι στις ΗΠΑ υπάρχουν πολλά εκατομμύρια μετόχων και ότι λόγω αυτού του γεγονότος το κεφάλαιο ανήκει δήθεν σε «όλο το λαό». Λόγω αυτού, δήθεν, δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ εργατών και καπιταλιστών στις ΗΠΑ. Τι ψέμα! Η κατοχή μίας ή μερικών μετοχών φέρνει στον εργάτη ένα εισόδημα 10-25 δολαρίων το χρόνο, γι’ αυτό ήταν και παραμένει εργάτης υπό εκμετάλλευση, προλετάριος.
Ο ηγέτης του εργατικού κόμματος Γκάιτσκελ εφηύρε μια νέα εκδοχή διαστρέβλωσης: Ανακοίνωσε ότι η Αγγλία έπαψε να είναι καπιταλιστική χώρα, επειδή σε αυτήν τη χώρα «όλοι οι άνθρωποι δουλεύουν». Είναι φανερό ότι ο κύριος Γκάιτσκελ θεωρεί «δουλειά» την απολαβή μερισμάτων από τους ρεντιέ, γαιοπροσόδου από τους γαιοκτήμονες, ενοικίου από τους ιδιοκτήτες κατοικιών. Όμως και για τη συλλογή αυτών των εισοδημάτων για τους καπιταλιστές εργάζονται μισθωτοί υπάλληλοι!
Στη Δύση μπορεί κανείς να ακούσει συχνά συζητήσεις για το «σοσιαλισμό των μάνατζερ», η ουσία του οποίου ανάγεται στο ότι οι καπιταλιστές δεν είναι δήθεν πια οι κύριοι των επιχειρήσεων, επειδή η διεύθυνση των τελευταίων περνά σε χέρια υπαλλήλων, διευθυντών, των λεγόμενων μάνατζερ. Αυτό είναι ανοησία! Ο κάτοχος του πακέτου των μετοχών –ορίστε ποιος είναι ο πραγματικός κύριος της επιχείρησης. Ο Μακναμάρα, τωρινός υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, ήταν στον καιρό του πρόεδρος των εργοστασίων Φορντ, ενώ ο ίδιος ο Φορντ μόνο μέλος της διοίκησης. Όμως ο Φορντ οποιαδήποτε στιγμή μπορούσε να αντικαταστήσει τον Μακναμάρα, επειδή ο Μακναμάρα ήταν μόνο υπάλληλος του Φορντ.
Οι απολογητές του καπιταλισμού ισχυρίζονται ότι οι οικονομικές επιτυχίες της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών δεν εξαρτώνται από το ίδιο το σοσιαλιστικό σύστημα, αλλά είναι αποτέλεσμα της πραγματοποιούμενης σχεδιοποίησης. Επιβεβαιώνουν μάλιστα ότι η σχεδιοποίηση μπορεί να εξασφαλίσει στον καπιταλισμό τους ίδιους ρυθμούς οικονομικής προόδου με το σοσιαλισμό.
Αυτό είναι είτε πλάνη είτε έλλειψη κατανόησης της ουσίας της σοσιαλιστικής σχεδιοποίησης. Η κοινωνία μπορεί να σχεδιάσει την οικονομία μόνο στην περίπτωση που τα μέσα παραγωγής, σε κάθε περίπτωση το αποφασιστικό τους τμήμα, είναι σοσιαλιστική ιδιοκτησία. Στον καπιταλισμό, όπου το αποφασιστικό τμήμα των μέσων παραγωγής βρίσκεται στα χέρια των καπιταλιστών, όπου οι καπιταλιστές και οι συμμαχίες τους σε αντιστοιχία με τα ατομικά τους συμφέροντα μπορούν να παράγουν αυτά ή τα άλλα εμπορεύματα ή να πάψουν την παραγωγή τους, να πουλάνε ή να μην πουλάνε τα προϊόντα τους, να αυξάνουν ή να μειώνουν τις τιμές, η σχεδιοποίηση είναι αδύνατη.
Είναι αλήθεια ότι σε σειρά καπιταλιστικών χωρών, όπως η Γαλλία, η Ιταλία και άλλες, υπάρχουν πολυετή σχέδια. Όμως τι είναι αυτά τα σχέδια; Το κράτος σχεδιάζει μόνο την ανάπτυξη του κρατικού τομέα. Σε ό,τι αφορά τον ιδιωτικό τομέα, το ειδικό βάρος του οποίου είναι πολύ μεγαλύτερο, γίνονται μόνο προγνώσεις, που βασίζονται στα αποτελέσματα των προηγούμενων ετών. Αφού ο κρατικός τομέας υπάρχει πλάι στον ιδιωτικό και συμπλέκεται μαζί του πολύ στενά, υφίσταται μεγάλη επίδραση της αναρχίας της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτό κάνει και το σχεδιασμό του κρατικού τομέα αφερέγγυο. Η «ρύθμιση» των επενδύσεων, της διαμόρφωσης των τιμών, του εξωτερικού εμπορίου στον ιδιωτικό τομέα από πλευράς κράτους αποδεικνύεται αποτελεσματική μόνο στην περίπτωση που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μεγάλων καπιταλιστών. Εάν όχι, βρίσκουν πολλούς τρόπους για να την αποφύγουν. Η σχεδιοποίηση με την πραγματική έννοια της λέξης είναι αδύνατη στις συνθήκες αναρχίας της καπιταλιστικής παραγωγής.
Υπογραμμίζοντας, σε πείσμα της αστικής και της σοσιαλδημοκρατικής δημαγωγίας, ότι ο καπιταλισμός είναι το ίδιο κοινωνικό σύστημα, με τους ίδιους νόμους ανάπτυξης, όπως και τον καιρό του Μαρξ, δε θέλουμε καθόλου να πούμε ότι ο καπιταλισμός δεν υπέστη καμία αλλαγή. Αυτές οι αλλαγές είναι τόσο ουσιαστικές και πολλές, που δε φαίνεται να είναι δυνατό να τις εξετάσουμε σε ένα άρθρο. Όμως αυτές τις αλλαγές τις πρόβλεψε ο Μαρξ.
Ο αγγλικός καπιταλισμός του τρίτου τετάρτου του 19ου αιώνα, στη μελέτη του οποίου πρώτ’ απ’ όλα στηρίζεται «Το Κεφάλαιο», παρά τη «βιομηχανική επανάσταση» στα τέλη του 18ου αιώνα, παρά το ότι είχε την πλέον ισχυρή αποικιακή αυτοκρατορία, ήταν, από τη σύγχρονη σκοπιά, υπανάπτυκτος, πρωτόγονος, φτωχός καπιταλισμός. Η τεχνική της παραγωγής και των μεταφορών ήταν καθυστερημένη. Μοναδικό είδος ενέργειας στα εργοστάσια, τους σιδηροδρόμους και τα πλοία ήταν η ενέργεια του ατμού. Μεγάλο μέρος του στόλου ακόμα το αποτελούσαν ιστιοφόρα. Δεν υπήρχαν ούτε ηλεκτροκινητήρες, ούτε αυτοκίνητα, ούτε αεροπλάνα, ούτε τηλέφωνο, ούτε ραδιόφωνο. Η βαριά βιομηχανία είχε αδύναμη ανάπτυξη. Η χύτευση σιδήρου το 1871 ήταν 4,7 εκ. τ., ενώ η χύτευση χάλυβα ήταν ασήμαντη. Ο αγγλικός καπιταλισμός εκείνης της περιόδου εκπροσωπούνταν κυρίως από την ελαφριά βιομηχανία. Ηγετική θέση κατείχε η κλωστοϋφαντουργία.
Η παραγωγικότητα της εργασίας ήταν μικρή λόγω της γενικής τεχνικής καθυστέρησης. Τα αφεντικά υποχρέωναν τους εργάτες να δουλεύουν 10-12 ώρες τη μέρα. Ο μισθός ήταν χαμηλός, ο βαθμός εκμετάλλευσης υψηλός, οι εργάτες ζούσαν σε τρομακτική αθλιότητα. Η συγκέντρωση της παραγωγής ήταν πολύ αδύνατη. Στον πρωτοπόρο κλάδο –την κλωστοϋφαντουργία– το 1870 δούλευαν κατά μέσο όρο 165 εργάτες σε κάθε εργοστάσιο.
Το 1865, ο εθνικός πλούτος της Αγγλίας εκτιμάται ότι ήταν 10 δισ. στερλίνες και πάνω από το μισό δεν αντιστοιχούσε σε παραγωγικό κεφάλαιο, αλλά σε γη, κατοικίες, έπιπλα, κρατική και δημοτική περιουσία. Το κεφάλαιο ήταν μόνο 4,5 δισ. στερλίνες, και από αυτό μόνο το 1,4 δισ. ήταν επενδυμένο στη βιομηχανία και το εμπόριο και σχεδόν άλλο τόσο (1,3 δισ.) ήταν επενδυμένο στο εξωτερικό.
Θα σημειώσουμε, για σύγκριση, ότι το 1960 το ενεργητικό της Τζένεραλ Μότορς ήταν 8,5 δισ. δολ. ή 3 δισ. στερλίνες. Ακόμα και αν λάβουμε υπόψη την υποτίμηση των νομισμάτων, αυτό το ποσό είναι περίπου ίσο με το ύψος των κεφαλαίων που ήταν επενδυμένα στη βιομηχανία της Αγγλίας του καιρού του Μαρξ.
Η κυβέρνηση της Αγγλίας ήταν και αυτή φτωχή: Το οικονομικό έτος 1877/1878 όλες οι κρατικές δαπάνες ήταν 80 εκ. στερλίνες, με δαπάνες για το στρατό και το στόλο 28,6 εκ. δισ. στερλίνες. Σήμερα, οι στρατιωτικές δαπάνες της Αγγλίας, όπως είναι γνωστό, υπολογίζονται σε πάνω από 1,5 εκ. στερλίνες το χρόνο.
Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις, ούτε η αστική τάξη ήταν πλούσια, αν και από τότε υπήρχε στην Αγγλία ένα σημαντικό παρασιτικό στρώμα ρεντιέ. Η συντριπτική πλειοψηφία των καπιταλιστών διεύθυνε προσωπικά τις επιχειρήσεις. Η αστική τάξη ζούσε οικονομικά, συσσώρευε πόρους. Εννοείται ότι οι άλλες καπιταλιστικές χώρες τότε ήταν τεχνικά ακόμα πιο καθυστερημένες, ακόμα πιο φτωχές από την Αγγλία.
Το γεγονός ότι ο Μαρξ, αναλύοντας αυτόν τον «κλασικό», προμονοπωλιακό καπιταλισμό, που υπήρχε σε ένα συγκριτικά μικρό τμήμα της γήινης σφαίρας, αποκάλυψε τους εσωτερικούς νόμους της ανάπτυξής του και καθόρισε το μέλλον του δείχνει την ιδιοφυία του9.
Ναι, ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι ασύγκριτα πιο αναπτυγμένος, παραγωγικότερος και πλουσιότερος από τον καιρό του Μαρξ. Αυτή όμως είναι μια ποσοτική μόνο διαφορά, ενώ αποφασιστική είναι η ιστορικά ποιοτική διαφορά.
Την περίοδο της δημιουργίας «Του Κεφαλαίου» ο καπιταλισμός ήταν ένας ιστορικά προοδευτικός σχηματισμός. Έπρεπε να πραγματοποιήσει μια σοβαρή ιστορική αποστολή: με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων να δημιουργήσει την υλική βάση για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, να μετατρέψει τους άμεσους παραγωγούς σε προλετάριους, να συσπειρώσει τους εργάτες σε τεράστιους στρατούς, να τους επαναστατικοποιήσει, να δημιουργήσει τον ίδιο του το νεκροθάφτη.
Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι ένα κοινωνικό σύστημα ιστορικά παρωχημένο, που πεθαίνει –στο ένα τρίτο της υδρογείου έχει ήδη πεθάνει– το οποίο αντικειμενικά έχει μετατραπεί σε τροχοπέδη της προόδου της ανθρωπότητας. Σε αυτό συνίσταται η ποιοτική διαφορά. Η αστική τάξη τώρα έχει μόνο ένα στόχο, να συντηρήσει το παρωχημένο της σύστημα. Όπως σημειώνεται στο Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ, ο σοσιαλισμός τώρα γίνεται όλο και περισσότερο ο αποφασιστικός παράγοντας της παγκόσμιας ιστορίας.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι καπιταλιστικές χώρες είναι αναγκασμένες να ασκούν την πολιτική τους ανάλογα με τις απαιτήσεις του σοσιαλιστικού κόσμου. Σημαίνει όμως ότι η μεγάλη αστική τάξη στην εξωτερική αλλά συχνά και στην εσωτερική πολιτική πρέπει να παίρνει υπόψη τις σχέσεις μεταξύ του καπιταλιστικού και του σοσιαλιστικού κόσμου. Ακόμα και τις σχέσεις με τους εργάτες δεν μπορεί να τις οικοδομεί με τον παλιό τρόπο, ξεκινώντας αποκλειστικά από τα δικά της συμφέροντα. Πρέπει να φροντίζει ώστε να μην επιταχύνει τους ρυθμούς επαναστατικοποίησης της εργατικής τάξης. Ενίοτε αναγκάζεται ακόμα και να χαλιναγωγεί ξεχωριστά μονοπώλια, που, μη υπολογίζοντας τα γενικά ταξικά συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης, οξύνουν τις ταξικές αντιθέσεις. Γλαφυρό παράδειγμα αυτού μπορεί να αποτελέσει η παρέμβαση του Νίξον, όταν ήταν αντιπρόεδρος, στον απεργιακό αγώνα των μεταλλουργών των ΗΠΑ ώστε να επιτευχθεί συμβιβασμός.
Η ύπαρξη του σοσιαλιστικού κόσμου, οι επιτυχίες του επιδρούν όλο και περισσότερο σε ολόκληρη τη ζωή του καπιταλιστικού κόσμου.
Από τον καιρό της συγγραφής «Του Κεφαλαίου», τη θέση των ατομικών επιχειρήσεων κατέλαβαν παντού οι μετοχικές εταιρείες. Η αύξηση της συγκέντρωσης οδήγησε στην εμφάνιση των μονοπωλίων, του μονοπωλιακού καπιταλισμού – του ιμπεριαλισμού.
Ο Β. Ι. Λένιν δημιούργησε μια συνεκτική θεωρία για το σύγχρονο καπιταλισμό. Το έργο του «Ιμπεριαλισμός, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» αποτελεί συνέχεια και περαιτέρω δημιουργική ανάπτυξη των ιδεών «Του Κεφαλαίου» του Μαρξ. Ο Λένιν επαναλάμβανε συχνά ότι οι νόμοι που αποκάλυψε ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο» ισχύουν πλήρως και στον ιμπεριαλισμό. Η συγκέντρωση γέννησε τα μονοπώλια. Τα μονοπώλια, κατακλέβοντας όλο το λαό, τις μικρές και μεσαίες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, οδήγησαν τη συγκέντρωση σε ανήκουστα μεγέθη. Το κεφάλαιο των 100 μεγαλύτερων βιομηχανικών, εμπορικών και μεταφορικών εταιριών των ΗΠΑ έφτανε, στα τέλη του 1960, τα 176 δισ. δολάρια. Λαμβάνοντας υπόψη την υποτίμηση του νομίσματος, αυτό το ποσό ξεπερνά 17 φορές το συνολικό κεφάλαιο που ήταν επενδυμένο στην Αγγλία της εποχής του Μαρξ (1885) στη βιομηχανία, το εμπόριο και τις μεταφορές. Με την αύξηση του πλούτου μεγάλωσε τερατωδώς ο παρασιτισμός της μεγάλης αστικής τάξης. Στις ΗΠΑ, το 1960, τα μερίσματα και οι τόκοι έφτασαν τα 40,8 δισ. δολάρια. Αυτό το ποσό είναι ίσο με το μέσο ετήσιο μισθό 12 εκατομμυρίων Αμερικανών βιομηχανικών εργατών.
Μεταξύ των εισοδημάτων της χρηματιστικής ολιγαρχίας και των εισοδημάτων των εργατών υπάρχει τεράστια διάσταση, που συνεχίζει να αυξάνεται.
Δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία για τα εισοδήματα των πλουσιότερων ανθρώπων στις ΗΠΑ, όμως μπορούμε να κάνουμε εκτιμήσεις κατά προσέγγιση. Η περιουσία του πρεσβύτερου Κένεντι, πατέρα του τωρινού προέδρου, υπολογίζεται στα 300 εκ. δολάρια περίπου. Εάν υποθέσουμε ότι αυτό το κεφάλαιο αποφέρει μόνο 5%, το εισόδημά του είναι 15 εκ. δολάρια το χρόνο. Είναι φανερό ότι ένα τέτοιο ποσό δε γίνεται να ξοδευτεί στην ατομική κατανάλωση. Τα μεγάλα κεφάλαια συνεχίζουν να μεγαλώνουν.
Η χλιδή των εκατομμυριούχων της Αμερικής φτάνει το αδιανόητο. Στις αμερικάνικες εφημερίδες γράφτηκε ότι ο Φορντ, με την ευκαιρία των δέκατων όγδοων γενεθλίων της κόρης του, οργάνωσε μια γιορτή για την οποία έφεραν κηπουρό από το Παρίσι και φύτεψαν 20 χιλιάδες τριανταφυλλιές. Όλα αυτά στοίχισαν 225 χιλιάδες δολάρια, ποσό ίσο με τις ετήσιες αποδοχές 271 εργατών γης.
Τη στιγμή που οι Αμερικάνοι εκατομμυριούχοι σκαρφίζονται τα πιο απίθανα πράγματα για να ξοδέψουν τα παρασιτικά τους εισοδήματα, στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 5 εκατομμύρια πλήρως άνεργοι, μεταξύ των οποίων πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι που έχασαν το δικαίωμα για επιδότηση και ζουν με φιλανθρωπίες. Τη στιγμή που η αστική τάξη των πιο αναπτυγμένων χωρών συσσωρεύει αμύθητα πλούτη, η πλειονότητα του πληθυσμού των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής συνεχίζει να ζει στην αθλιότητα.
Σε διάκριση από την εποχή του Μαρξ, η μεγάλη αστική τάξη έγινε ένα εντελώς παρασιτικό στρώμα, που δεν έχει καμία σχέση με την παραγωγή. Τη φυσική εργασία την εκτελούν για λογαριασμό της μισθωτοί εργάτες, τη δουλειά γραφείου υπάλληλοι, διευθύνουν καλοπληρωμένοι διευθυντές-μάνατζερ, τις επιστημονικές έρευνες τις κάνουν μισθωτοί επιστήμονες. Η μεγαλοαστική τάξη σπαταλά, ασχολείται με την «υψηλή πολιτική» και την αισχροκέρδεια.
Ένα κοινωνικό σύστημα που οδήγησε σε τέτοια αποτελέσματα, έχει ιστορικά ωριμάσει για να πεθάνει.