«…και έγινε μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του.»¹

Όντως, το θρυλικό Νοσοκομείο του Γράμμου υπήρχε εκεί θαμμένο για δεκαετίες, ώστε να βρεθεί τελικά πρόσφατα από μια ομάδα εθελοντών εργατών, αρχιτεκτόνων, οικοδόμων, πολιτικών μηχανικών, τοπογράφων και άλλων μελών του ΚΚΕ που ανέλαβε, μετά το 2021, να το αποσπάσει από τις δυνάμεις της λησμοσύνης. Έχουν γραφτεί, από την αρχή σχεδόν αυτού του επικού εγχειρήματος εντοπισμού, ανασκαφής και ανάδειξης του σπάνιου μνημείου, μερικά εντυπωσιακά άρθρα με σημαντικές πληροφορίες, τις οποίες δε θα ήθελα να επαναλάβω. Γι’ αυτό θα σταθώ σε ό,τι πιο επίκαιρο, στη σημερινή συγκυρία, νομίζω ότι ενέχει αυτό το εγχείρημα, το οποίο εγκαινιάστηκε τον περασμένο Ιούλη από το ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ σε μια ιδιαίτερη μαζική εκδήλωση στη μέση του δάσους.

Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ είναι ένα ανήκουστο προϊόν τόσο από την άποψη της επικής του κλίμακας (δεκάδες θάλαμοι που εκτείνονται σε επάλληλες ζώνες αναβαθμών μέσα στο δάσος) όσο και από την άποψη χρόνου τελείωσης (μόλις ενός μηνός). Αποτελεί σπάνιο δείγμα μόνιμης υποδομής σημαντικού μεγέθους που κατασκεύασε από το μηδέν ο ΔΣΕ στο Γράμμο κατά τα 3 χρόνια της πολεμικής του δράσης. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτό το έπος συνέβη στη σφαίρα της ιατρικής. Πέρα από τις στρατιωτικές της χρήσεις, οι πολιτικοί και κοινωνικοί συμβολισμοί της ιατρικής είναι και σε αυτήν την περίπτωση αναπόφευκτοι: Οι αντιλήψεις των κομμουνιστών για την ιατρική ήταν και εξακολουθούν να είναι εμβληματικές αυτού του ανώτερου ανθρωπισμού που διακρίνει τον κοινωνικό τους οραματισμό από τον κυνικό απανθρωπισμό των διάφορων παραλλαγών της ταξικής ζωής και ιατρικής στη Δύση.

Ωραίες αγέρωχες στήλες κοσμούν τους αναβαθμούς της απότομης πλαγιάς όπου απλωνόταν σκαρφαλωμένο το Νοσοκομείο: Μεταλλικές και ασήκωτες, με αυστηρότητα στις γωνίες και στα γεωμετρικά τους τσακίσματα, με τις κατάλληλες κατακόρυφες αλλά στιβαρές αναλογίες για να ξεχωρίζουν όσο χρειάζεται ανάμεσα στα περήφανα αλλά κομψά δάση του Γράμμου. Οι στήλες φέρουν πάνω τους καλά επιλεγμένες φωτογραφίες -εκφραστικά πρόσωπα από τα χειρουργικά και τα υποστηρικτικά επιτελεία. Είδαμε επίσης χάρτες, σχέδια και χαράξεις, άφθονη ιστορική και τοπογραφική τεκμηρίωση, και πλούσιο ανασκαφικό υλικό – ακόμη και σκουριασμένα υπολείμματα από συσκευασίες, τενεκέδες, κονσέρβες και άλλα υπολείμματα μεταλλικών αντικειμένων μαζεμένα σε κάσες και τοποθετημένα δειγματοληπτικά δίπλα στους αντίστοιχους θαλάμους. Και φυσικά είναι όλα προσεκτικά συνδυασμένα με εκτεταμένα αποσπάσματα από τις ιστορικές μαρτυρίες των πρωταγωνιστών γιατρών του Υγειονομικού του ΔΣΕ στο Γράμμο και στο Βίτσι – του Κόκκαλη, του Τζαμαλούκα, του Σακελλαρίου και του Χουζούρη.

Η Νοσοκομειούπολη συνιστά ένα υλικό τεκμήριο οργανικά ευθυγραμμισμένο με την ιστορία του ΔΣΕ και ειδικά κατά την περίοδο εκείνη που αντιμετωπίζει τη μεγάλη εκστρατεία του αστικού στρατού, το καλοκαίρι του 1948, και αποκτά ισχυρότερες οργανωτικές δομές. Για την Υγειονομική Υπηρεσία του ΔΣΕ αυτή η πολυσυζητημένη τροπή υπήρξε ένα ανόθευτο καλό: Είναι χαρακτηριστική στη σχετική βιβλιογραφία η αυξανόμενη ανακούφιση των γιατρών για τις συνεχόμενες νίκες των ιατρικών υπηρεσιών, ακόμη και τη στιγμή που είναι εξίσου έκδηλη η ανησυχία τους για την κατάσταση στο στρατιωτικό μέτωπο. Οι ιατρικές υπηρεσίες ενισχύθηκαν πολύ από την οργάνωση, χωρίς φυσικά να χάνουν τις ζωηφόρες ρίζες τους στην «αντάρτικη ιατρική».

Ακριβώς: Αυτή η ανασκαφή και η υπαίθρια έκθεση που την συνοδεύει μας θυμίζουν με έναν επιστημονικά επίκαιρο τρόπο τι ακριβώς υπήρξε αυτή η παρτιζάνικη ιατρική. Δηλαδή ένα αποθετήριο ευριστικής, αυτοσχέδιας ευφυΐας, μια ιατρική των πολλαπλών μέσων και των αυτοσχέδιων ή αδοκίμαστων θεραπειών. Εμπειρικές θεραπευτικές (οι καυτές πέτρες του Τζαμαλούκα), πρωτότυπες τεχνικές διατροφής (τα περίφημα αχλάδια στο Νοσοκομείο ΔΣΕ, η καμένη ζάχαρη και οι πολλές εμπνεύσεις των μαγείρων), τα πειραματικά μέσα και υλικά αντισηψίας (οι βρασμένες και στεγνωμένες γάζες, οι βραστές ιατρικές μπλούζες ενώ φύλλα και σταγόνες βροχής έπεφταν πάνω στα τραύματα εν ώρα εγχείρησης), οι δοκιμαστικές χειρουργικές τεχνικές και εργαλεία (σουγιάδες, απλά τρυπάνια και απελπισμένες επεμβάσεις σε καταδικασμένες περιπτώσεις ασθενών με βαριά κοιλιακά τραύματα, οι οποίοι τελικά σώζονται): Εδώ διαδραματίζεται μια πραγματική «ιατρική περιπέτεια» της οποίας η ασταμάτητη επινοητικότητα προσέλκυσε αργότερα το θαυμασμό της προηγμένης επιστημονικής ιατρικής των Λαϊκών Δημοκρατιών όπου κατέφυγαν οι χειρουργοί και οι τραυματίες τους μετά το 1949. Τόσο οι Ούγγροι γιατροί στη Νευροχειρουργική Κλινική του Πανεπιστημίου της Βουδαπέστης όσο και οι χειρουργοί στην Ανατολική Γερμανία, «σε ένα από τα καλύτερα οργανωμένα και εκσυγχρονισμένα συστήματα υγιεινής στον κόσμο», «εκτιμούσαν», γράφει ο Τζαμαλούκας, «πολύ τη δουλειά μας όταν μάλιστα έπαιρναν υπόψη τις συνθήκες» πραγματοποίησης αυτών των εγχειρήσεων «δίπλα και μέσα στο πεδίο της μάχης».2 Στην ιατρικά πρωτοποριακή Βουλγαρία, ασθενής του Τάκη Σκύφτη αφηγήθηκε αργότερα στο συγκινημένο γιατρό που τον έσωσε από μόνιμη αναπηρία στο πόδι πως κατάπληκτοι «οι καθηγητές του νοσοκομείου τον έδειχναν μαζί με τις ακτινογραφίες στους φοιτητές, λέγοντάς τους να δουν πώς δουλεύανε οι αντάρτες γιατροί». Δηλαδή με τόλμη και ακρίβεια, «χωρίς εργαλεία για εγχειρήσεις οστών»·³ με απλά τρυπάνια στη συγκεκριμένη περίπτωση. Οι αφηγήσεις των επιστημονικά εκπαιδευμένων χειρουργών του ΔΣΕ είναι γεμάτες από στιγμές γνήσιας κατάπληξης με όλα όσα μπορούν να επιτευχθούν ως προς τη διάσωση ακόμη και καταδικασμένων περιπτώσεων όταν τελικά, παρά τις αναστολές τους, αναγκάζονται να δοκιμάσουν αντισυμβατικές και αδοκίμαστες τεχνικές συγκριτικά με την –ως τότε– κοινή ιατρική σοφία.

«Ακροβολισμός» και βολιδοσκόπηση, δοκιμαστική απόπειρα και κρούση, αυτά είναι τα χαρακτηριστικά μιας αντάρτικης ιατρικής που κάνει αντάρτικο με το θάνατο και τη σκληράδα του πολέμου και βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με τις αντάρτικες τεχνικές πολέμου και επιβίωσης μέσα στις οποίες αναπτύσσεται. Επιπλέον, εδώ περιέχεται και μια αυθεντική γνώση περί ιατρικής αντισυμβατικού πολέμου και παρατεταμένης περίθαλψης πεδίου της οποίας την υπεραξία προσπαθούν, κυρίως με προσομοιωτές, να ανακτήσουν σήμερα οι αστοί ερευνητές και οι χορηγοί τους σύμφωνα με τις τρέχουσες ερευνητικές σκοπιμότητες.

Μια παρόμοια αυτοσχέδια, αλλά καίρια ιατρική τεχνική ήταν, όπως θα μας θυμίσει αργότερα ο Τζαμαλούκας, και η «ψυχολογική» θεραπεία. Ψυχοδυναμικοί πόροι, όπως ο λόγος και η φωνή, ενεργοποιούνται από τους γιατρούς του ΔΣΕ στην ψυχοσωματική προετοιμασία του ασθενούς για την αντιμετώπιση της προ-εγχειρητικής ή μετα-εγχειρητικής καταπληξίας, δηλαδή του μοιραίου πολλές φορές εκείνου σοκ που συνοδεύει τον ακραίο τραυματικό πόνο. Είναι εκπληκτικό πώς σε αυτό το περιβάλλον ανελέητης ένδειας μέσων, παρόμοιες λογο-συγκινησιακές θεραπείες αναδεικνύονται δίπλα στα άλλα «πρωτόγονα» μέσα του Υγειονομικού. Θυμάμαι ξανά τις συζητήσεις μου περί εναλλακτικής ιατρικής με το μέντορα και αργότερα φίλο μου, τον αείμνηστο ιστορικό της ιατρικής, το διάσημο καθηγητή John Pickstone, όταν συχνά συναντούσε τις περιγραφές μου για θαυμαστές περιπτώσεις ίασης με την εσκεμμένα σκανταλιάρικη φράση: «Aris, in medicine everything works.» Εδώ, στην αντάρτικη ιατρική, τον ξαναθυμήθηκα: Τα απροσδόκητα χαμηλά ποσοστά μολύνσεων και τα πρωτοφανή υψηλά ποσοστά επιβίωσης ή πλήρους ανάρρωσης των βαριά τραυματιών χρήζουν περαιτέρω επιστημονικής και ιστορικής μελέτης. Καθώς μάλιστα σώζονται, και μάλιστα σε αφθονία, τα αναλυτικά στοιχεία που ήταν υποχρεωμένο το Υγειονομικό να διατηρεί για ευνόητους λόγους διοίκησης και επιμελητείας του στρατεύματος…

Η ηρωική αντοχή στον πόνο σε συνθήκες ακόμα και έλλειψης ή και άρνησης της νάρκωσης, όσο και η θαυμαστή ταχύτητα της επιστροφής των τραυματιών στη δράση του μετώπου αποδίδονται συχνά από τους γιατρούς του ΔΣΕ σε παρόμοιους αστάθμητους, ψυχοσωματικούς, ηθικούς και συγκινησιακούς παράγοντες. Και, ακόμη πιο αναπάντεχα, αντιμετωπίζονται ως σωματική προέκταση της πολιτικής διέγερσης των ασθενών τους, του «δίκιου αγώνα» τους για λευτεριά. Εδώ, η βιοπολιτική του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα αποκτά σημαντικές κυριολεκτικές μορφές. Έχω μελετήσει αφηγήσεις Ευρωπαίων στρατιωτικών χειρουργών για την οδυνηρή εμπειρία τους στα μεγάλα χειρουργικά μακελειά των πολέμων του 18ου και του 19ου αιώνα –για την ανακούφιση, την απελπισμένη ευγνωμοσύνη και την αντοχή των τραυματιών στις επεμβάσεις των χειρουργών τους. Δεν έχω όμως ξανασυναντήσει παρόμοιες ιστορίες σαν αυτές του Τζαμαλούκα ή του Σακελλαρίου ή της Λατίφη-Τέντα (βλ. ντοκιμαντέρ Καινούργιος ουρανός: Οι γυναίκες του ΔΣΕ) για τραυματίες –άντρες και γυναίκες– που κυριολεκτικά γλεντάνε τον πόνο τους, επιστρατεύουν τις αισθητικές συγκινήσεις ενάντια στις αντιξοότητες, περπατούν και χορεύουν κατά την αποθεραπεία τους ή τραγουδούν «επαναστατικά τραγούδια» κατά τη «διάρκεια της εγχείρησης» ή της μεταφοράς τους.⁴ Οι συγκινήσεις –οι θεατρικές και οι καλλιτεχνικές επίσης συγκινήσεις, για να μην ξεχάσω και το θεατράκι του Νοσοκομείου– πρωταγωνιστούν στις αφηγήσεις, στις ιστορίες και στις ερμηνείες των γιατρών του ΔΣΕ. Και πρωταγωνιστούν στο πλαίσιο μιας αντάρτικης ιατρικής που επιστρατεύει τον ίδιο ακριβώς τον ανταρτισμό του αντάρτικου το οποίο υπηρετεί·· εδώ, σε αυτές τις ιατρικές αφηγήσεις και τη ζωή που διαμορφώνουν, αντιπαρατίθεται η εξέγερση για λευτεριά ενάντια στον ωμό εχθρό του πόνου, του τραύματος, της μόλυνσης –του Ιμπεριαλισμού.

Μάλιστα, αυτές οι ψυχοδυναμικές θεραπείες γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς όσο δυσκολότερη γίνεται η πρόσβαση σε άλλα ιατρικά και φαρμακευτικά εφόδια. Αυτήν ακριβώς τη σύνδεση κάνει και ο Τζαμαλούκας, που βλέπει ξεκάθαρα την ανακάλυψη αυτής της «καθημερινής “ψυχολογικής” θεραπείας», όπως την ονομάζει, ως μια απαραίτητη προσαρμογή της «ιατρικής στον παρτιζάνικο τρόπο ζωής»· και ως μια αναπλήρωση όλων εκείνων των τεχνικών μέσων που έλειπαν από τους γιατρούς του ΔΣΕ. Παρόμοιες θεραπείες περιλαμβάνουν συζήτηση και ομιλίες των γιατρών με τους τραυματίες πάνω σε πολιτικά και ιατρικά θέματα, ενώ παράλληλα τους μιλούσαν για την «αρρώστια τους και για τα τραύματά τους». Ο κοινός σκοπός, όπως γράφουν οι χειρουργοί, ήταν να διεγείρουν την αντίδραση, τη «βοήθεια του οργανισμού», ώστε «σιγά-σιγά οι άρρωστοι και οι τραυματίες θεραπεύονταν». Πρόκειται για σπάνια δείγματα μιας δημώδους ιατρικής, ακόμη καλύτερα για μια «ιατρική της καθημερινής ζωής» που ξανασυνδέει την ιατρική με τις καταβολές της ως μιας επιστήμης και μαζί ως μιας τέχνης με κέντρο το αφήγημα (story-telling), τον ανθρώπινο λόγο, τη φωνή και την πολιτική. Και μαζί επινοείται εκ νέου μια εμπειρική ιατρική των γρήγορων αντιδράσεων, οι οποίες διατηρούν συνεχή επαφή με όλο το δίκτυο των αισθήσεων και των διαισθήσεων, του αυτοσχεδιασμού και της στιγμιαίας εφευρετικότητας.

Εν ολίγοις, εδώ έχουμε μια ολιστική πρακτική που συντονίζεται τέλεια με τη σύγχρονη στροφή των πολιτισμικών σπουδών, αλλά και της ιστορίας της ιατρικής και της επιστήμης προς τη «φιλοσοφία της καθημερινής ζωής» και τον επιστημολογικό –ιατρικό κι επιστημονικό– πλούτο της λεγόμενης οικιακής γνώσης/επιστήμης. Στο πλαίσιο μιας αυξανόμενης κριτικής στις αστοχίες ή στις πολλές συνενοχές της επίσημης ιατρικής, τόσο η ιατρική έρευνα σε μεγάλο της μέρος όσο και η κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της ιατρικής στρέφονται σε αξιοσημείωτο βαθμό, εδώ και τρεις-τέσσερις τουλάχιστον δεκαετίες, προς την ανθρωπολογία, τις εθνογραφικές πρακτικές, τις εναλλακτικές ή ολιστικές μορφές ίασης και ιατρικής φροντίδας.⁵ Τα λεγόμενα medical ή health humanities έχουν να μάθουν πολλά από την έρευνα του Κόμματος στη θαυμαστή ιστορία των ιατρικών πρακτικών της παρτιζάνικης ιατρικής και των νοσοκομειακών υποδομών της στο ΔΣΕ κατά τον Εμφύλιο.⁶

Αυτή ακριβώς η φύση της αντάρτικης ιατρικής έχει και μια πρόδηλα έμφυλη διάσταση, την οποία φέρνουν ξανά στην επιφάνεια τόσο το Νοσοκομείο του ΔΣΕ όσο και το Υγειονομικό εν γένει, και φυσικά η παρούσα ανασκαφή και έκθεση που ανέλαβε να τα αναδείξει. Αυτή η διάσταση παρουσιάζεται και στο θέμα που μόλις έθιξα –δηλαδή τη χρήση λογο-συγκινησιακών θεραπειών στην ιατρική του βουνού. Σε αυτό το πλαίσιο, ακριβώς οι γυναίκες πολλές φορές προτιμώνται στο σωματικά απαιτητικό έργο του τραυματιοφορέα από τους αντίστοιχους άντρες: Παρά τις δυσανάλογες σωματικές απαιτήσεις της κρίσιμης αυτής δουλειάς, οι γυναίκες προβιβάζονται λόγω της καλύτερής τους πρόσβασης στο λόγο, ειδικά στην ποιητική (poetics) της παρηγοριάς, «τα καλά λόγια» και τη «λεπτότητα», την ευαισθησία εκείνη των τρόπων που επιδρά στον τραυματία και στον πόνο του.⁷ Αυτές οι αντιστροφές της πατριαρχικής ιεραρχίας επαναλαμβάνονται και στην περίπτωση των γυναικών με τους τηλεβόες, οι οποίες με τα διαγγέλματά τους στους φαντάρους του εθνικού στρατού γίνονται η ανθρωπιστική φωνή του ΔΣΕ. Οι ίδιες αντιστροφές επαναλαμβάνονται επίσης στις φωτογραφίες του μεγάλου φωτογράφου και οπερατέρ του ΔΣΕ, Απόστολου Μουσούρη⁸, από τη διακομιδή τραυματιών, όπου το στέρεο γυναικείο σώμα απαθανατίζεται ετοιμοπόλεμο να κουβαλάει άλλοτε όρθιους, αλλά ετοιμόρροπους, και άλλοτε ξαπλωμένους άντρες τραυματίες. Αναπαραστατικές επιλογές όπως αυτές αναποδογυρίζουν τελείως την παραδοσιακή κατανομή των όρων «ενεργητικό» και «παθητικό», «λόγος» και «συναίσθημα», «πολιτισμός και «φύση» στα δύο φύλα: Τώρα οι γυναίκες διεκδικούν πρόσβαση στον πρώτο πόλο των αντιθέσεων αυτών –αποκλειστικό προνόμιο ως τότε των αντρών– με έναν τρόπο αδιανόητο για τον τακτικό στρατό και την ελληνική κοινωνία της εποχής.

Αντίστοιχα, οι φωτογραφίες στα πάνελ της υπαίθριας έκθεσης περιέχουν πολυάριθμες γυναίκες του Υγειονομικού και του Νοσοκομείου και αποτυπώνουν τους όρους ισοτιμίας των φύλων που καλλιεργήθηκαν στην παρτιζάνικη ζωή. Εκτός από παρασημοφορημένες και άξιες μαχήτριες, βαθμοφόροι, πολιτικοί επίτροποι, διακεκριμένα μέλη της διοίκησης ή της επιμελητείας, ασυρματίστριες και σαμποτέρ, οι γυναίκες πράγματι διακρίθηκαν ως νοσοκόμες, μέλη χειρουργικών επιτελείων, αρχίατροι, τραυματιοφορείς.⁹ Στην πραγματικότητα, οι γυναίκες κυριαρχούν στο εικονογραφικό υλικό της έκθεσης και δε θα μπορούσαν να μην κυριαρχούν, καθώς αποτελούν περίπου το 80% του δυναμικού των υγειονομικών στελεχών του ΔΣΕ. Όπου βρέθηκαν ειδικευμένες επιστημόνισσες γυναίκες, αμέσως αναδείχτηκαν σε πρωτεύοντες επιστημονικούς ρόλους, όπως είναι η περίπτωση της γιατρού και διευθύντριας του Νοσοκομείου Βροντερού και Ψαράδων, Καίτης Γκιζελή-Νικολέττου. Όπου δεν υπήρχαν, αναδείχτηκαν ως τέτοιες είτε μέσω της δομημένης εργασίας στο πεδίο είτε μέσω της επιστημονικής και τεχνικής εκπαίδευσής τους στις Ανώτερες και Μέσες Σχολές Υγειονομικών Στελεχών και Νοσοκόμων που λειτούργησαν με εξαιρετική επιτυχία στο βουνό. Την ώρα που ο τόπος έβρεχε βόμβες σε έναν άνισο αγώνα ενάντια σε συντριπτικά υπέρτερες δυνάμεις, η έμφαση στην επιστημονική διάσταση της γυναικείας ισότητας στον αγώνα παρέμεινε αταλάντευτη.

Στην ίδια λογική, τα ιστορικά έντυπα του ΔΣΕ καταγράφουν την αποφασιστικότητα των υπευθύνων να «ξεριζώσουν την υποτίμηση της γυναίκας» από τους κόλπους του στρατεύματος. Μπορεί, όπως παραδέχονται, αυτή η υποτίμηση να έχει «πολλή παράδοση», να «υπάρχει ακόμη και στο ΔΣΕ» και να μην είναι «εύκολο να φύγουν τα υπολείμματά της»… Αλλά επίσης τονίζεται ξανά και ξανά ότι δεν έχει καμία θέση «στο λαϊκό μας κίνημα και στο ΔΣΕ»: Είναι μάλιστα «απαράδεκτη και βλαβερή» και θα πρέπει να «την χτυπούμε ανοικτά σε κάθε συγκεκριμένη της εκδήλωση».¹⁰ Είναι καταπληκτικό πώς στο πλαίσιο αυτό, η Ρούλα Κουκούλου-Ζαχαριάδη, σύζυγος του Νίκου Ζαχαριάδη, αναγνωρίζει ότι η ανισότιμη αντιμετώπιση της διαφορετικότητας των γυναικών στο πλαίσιο της ανδροκρατούμενης κοινωνίας είναι εξίσου επικίνδυνη με φαινομενικά προοδευτικές, αλλά στην ουσία τοξικές υπερβολές προς την αντίθετη κατεύθυνση· δηλαδή προς αγοραίες μορφές εξομοίωσής τους με τους άντρες.

Κλασικό παράδειγμα και πάλι το σώμα και η υγεία του. Γυναίκες-στελέχη έκαναν την κριτική τους στο «ρίξιμο μονοκόμματα όλων των γυναικών στη μάχη» (σε βάρος άλλων απασχολήσεων στο στράτευμα) με το σαθρό επιχείρημα: «Ίσα δικαιώματα θέλεις; Φορτώσου και τα ίδια βάρη.» Η Κουκούλου-Ζαχαριάδη παρατήρησε ότι αυτή η τακτική κλόνισε την υγεία σε πολλές μαχήτριες και μείωσε την αποδοτικότητά τους στον αγώνα. Και σωστά κατέληξε: «Άλλο η ισοτιμία, κοινωνική και πολιτική, της γυναίκας που είναι αίτημα του αγώνα μας, και άλλο φυσική εξομοίωση του άντρα και της γυναίκας», πράγμα που δεν είναι μόνο ένας «καθαρός παραλογισμός», αλλά και εμποδίζει τη «γυναικεία απόδοση στον αγώνα». Η Κουκούλου-Ζαχαριάδη είχε δίκιο: Τέτοιες τελικά μη βιώσιμες γενικεύσεις των ιδιαίτερων δυνάμεων των φύλων στο όνομα της ισότητας είναι συχνά και μια πολιτικά ύπουλη πρακτική που τελικά ενισχύει τους αναχρονισμούς που διατείνεται ότι πολεμά. Βάζοντας σε κάποιον στόχους στους οποίους μπορεί εύκολα να αποτύχει είναι και ο ασφαλέστερος τρόπος απαξίωσης και υποβάθμισης των πραγματικών του δυνατοτήτων σε άλλους εξίσου πολύτιμους τομείς που είναι σίγουρο ότι θα πετύχαινε.

Στο ίδιο πλαίσιο, η κυριαρχία των γυναικών στις στήλες της υπαίθριας έκθεσης είναι μια σαφής επιλογή εκ μέρους των επιμελητών. Όχι μόνο σε αυτήν, αλλά και σε όλες τις περιπτώσεις ανάλογων μουσειακών εκθέσεων ή σχετικών βιβλίων με την ιστορία του ΔΣΕ, η στάση αυτή αποδίδει σήμερα με ιστορική ακρίβεια και πραγματισμό το «ενεργό, μαχητικό λαϊκοδημοκρατικό γυναικείο κίνημα» εντός του αντάρτικου αγώνα τότε.

Μεγαλοπρεπής, από αυτήν την άποψη, είναι η παρουσία δύο μνημειακών φωτογραφιών του Μουσούρη με νοσοκόμες, τις οποίες βρίσκουμε σε δύο αντικριστές στήλες μπροστά από έναν από τους πρώτους αναβαθμούς πάνω από την κεντρική πλατφόρμα. Τρυφερά και κοφτερά πορτρέτα, καθαρά πρόσωπα και φωτεινά περιγράμματα, όλα επιλεγμένα, από αυτόν τον αριστοτέχνη των φωτοσκιάσεων και των οπτικών γωνιών, για να μιλήσουν, όχι αλληγορικά αλλά ρεαλιστικά, μόνο με τη φορτισμένη όψη τους, για το ανώτερο περιεχόμενο του αγώνα. Η εκτυφλωτική λευκότητα στις ομαδικές φωτογραφίες γιατρών και νοσηλευτριών, με τις ιατρικές και στρατιωτικές τους στολές λουσμένες στο καλοκαιρινό φως της ζωής, αποτελεί μία ακόμη κοφτερή συνεισφορά από το φωτογράφο Μουσούρη. Αν ο σουρεαλιστής ποιητής Paul Eluard, που επισκέφτηκε το Γράμμο το Μάη-Ιούνη του 1949, είδε στους μαχητές και στις μαχήτριες του ΔΣΕ τις «αδελφές της ελπίδας», τα «νικηφόρα νιάτα του ανθρώπου» και την «αξέχαστη» εντύπωση μιας «σωματικής και ψυχικής υγείας», τότε οι γυναίκες του Υγειονομικού ενσαρκώνουν τέλεια αυτές τις ιδιότητες. Με αυτόν και με πολλούς άλλους τρόπους, γίνονται το Πρόσωπο, το Εκφραστικό Πρόσωπο του αγώνα.¹¹

Με τη δουλειά στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ προχωρά για τα καλά η αρχαιολογία του εμφύλιου πολέμου ή καλύτερα η αρχαιολογία της ιατρικής του εμφύλιου πολέμου. Από αρχαιολογική άποψη, το αποτέλεσμα παίζει με τα όρια ανάμεσα στην ανασκαφή και το σκάψιμο, την εύρεση και την ανάδειξη. Τα πάντα εδώ είναι τόσο νωπά, οι τοίχοι με τα υγρά τους χώματα μέσα στα οποία ήταν χωμένοι, τα δάπεδα και το φρέσκο τους τσουγκράνισμα. Όλα, επίσης, έχουν πάνω τους τα ίχνη μιας ευρηματικής επινοητικότητας, τον ιδιαίτερο παλμό μιας ευρετικής επιχείρησης που, όπως ήδη εξήγησα, χαρακτηρίζουν την παρτιζάνικη ζωή και την ιατρική της. Μια «παρτιζάνικη» ανασκαφή σήμερα για ένα αντάρτικο τότε, και την ιστορία του· μια ανασκαφή γεμάτη σεβασμό για τον υλικό ιστό της Νοσοκομειούπολης ως το κατεξοχήν εύρημα της εργασίας της…

Ένα μόνο μέρος της χάραξης έχει προς το παρόν έρθει στην επιφάνεια. Και αυτό δίνει στην ανασκαφή τη μορφή ενός πιλοτικού εγχειρήματος, μιας αναγνωριστικής τομής. Εκπροσωπεί μια πρώτη φάση που, παρά την προσωρινότητά της, διεκπεραιώνει την ιστορική και μνημονική αποστολή της. Ο υπέρτερος μνημονικός στόχος εξηγεί και την ταχύτητα με την οποία παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα. Η ανασκαφή καθόρισε τις δικές της παραμέτρους για τη δουλειά που μένει να γίνει: Θα χρειαστεί πράγματι μελλοντικά οργανωμένη αρχαιολογική αναζήτηση και επεξεργασία των σχετικών καταλοίπων, αλλά και τεχνοϊστορικός συνδυασμός τους με εικόνες, σχέδια, φωτογραφίες και άλλα υλικά τεκμήρια από την ανασκαφή, τα οποία φυλάσσονται οργανωμένα στον Περισσό. Τα υπόλοιπα βρίσκονται ακόμη κάτω από το χώμα και τη λεπτή και ευαίσθητη στρωματογραφία της τοποθεσίας. Η ιστορική ανεύρεση και αξιοποίηση αυτής της πληροφορίας από επαγγελματίες αρχαιολόγους και ιστορικούς διάφορων εξειδικεύσεων είναι υπερπολύτιμη τόσο για την πολιτική και κοινωνική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, όσο και για την ιστορία της ιατρικής και των ιατρικών επιστημών του ανθρώπου, την ιστορία της τέχνης και του οπτικού πολιτισμού, αλλά και την ιστορία του πολέμου. Και η πολιτική, δημόσια και επιστημονική υπεραξία μιας τέτοιας παραγωγής γνώσης, σ’ ένα τέτοιο επίκαιρο πεδίο, αναμένεται να είναι αντίστοιχα υψηλή.

Από την ίδια άποψη, θα περιμένουμε, στις επόμενες φάσεις, περαιτέρω αξιοποίηση υλικού που να προέρχεται από τα κάτω, όχι μόνο από τους γιατρούς, αλλά τους τραυματίες τους ίδιους, τους άλλους πρωταγωνιστές αυτής της αναμέτρησης με το θάνατο. Φωτογραφίες, αφηγήσεις, αναμνήσεις, συνεντεύξεις, γράμματα ή άλλες πηγές πρέπει να χτενιστούν για να ακούσουμε το πιο σημαντικό κομμάτι της εμπειρίας αυτής, την εμπειρία του παραλήπτη της ιατρικής φροντίδας. Πρέπει να ακουστεί και η «ντοπιολαλιά» της ιατρικής φροντίδας, η φωνή του τραυματία ή του ασθενούς κατά την πάλη του με την επιστημονική επέμβαση πάνω στο σώμα του –πάνω στα βουνά, πάνω στην κάψα της μάχης. Οι δραματικές αφηγήσεις των γιατρών σχετικά με τις μεταγενέστερες συναντήσεις τους με τους εγχειρισμένους ασθενείς τους αποτελούν τις καλύτερες αποδείξεις για την πυκνή ιστορική αξία που έχουν αυτά τα ανταμώματα. Έχουν την ικανότητα να ολοκληρώνουν την εικόνα της ιστορικής εμπειρίας της ιατρικής του εμφύλιου πολέμου με το σημαντικότερο απ’ όλα, τη λαϊκή της πρόσληψη και την κατανόησή της από κάτω προς τα πάνω.

Η ιδιαιτερότητα της ανασκαφής αυτής δεν είναι μόνο το μαρκάρισμα ενός σημαντικού τοπόσημου, ούτε φυσικά η μουσειακή και γλυπτική ανακατασκευή ενός φορτισμένου κομματιού του παρελθόντος, πεδία στα οποία το Κόμμα έχει τα τελευταία χρόνια μεγαλουργήσει. Επιστρέφοντας στο Γράμμο και το συγκεκριμένο μνημείο, το ΚΚΕ ξαναπιάνει το νήμα ενός διπλού πολέμου στο σημείο ακριβώς όπου αυτός ξεκίνησε –του λεγόμενου Ψυχρού Πολέμου και του πολιτισμικού πολέμου που τον συνόδευσε. Γιατί ήταν εδώ στην Ελλάδα και τα ματωμένα της βουνά που, στην ουσία, κηρύχτηκε από τη Δύση ο Ψυχρός Πόλεμος. Πριν την Κορέα ή το Βιετνάμ. Αυτό το είχε καταλάβει καλά ήδη από το 1949 ο Eluard όταν, κατά την άφιξή του στο Γράμμο, αναφέρθηκε σε αυτούς τους «Αγγλοσάξονες [που] ονειρεύονται να μετατρέψουν σε παγκόσμιο πόλεμο τον πόλεμο που σας κηρύξανε»¹².

Επιπλέον, αυτός ο Ψυχρός Πόλεμος διεξήχθη για δεκαετίες όχι μόνο ως στρατιωτικός, αλλά και ως ένας πολιτισμικός πόλεμος ολοκληρωτικής κατίσχυσης σε όλο το πεδίο των καλλιτεχνικών, λογοτεχνικών, επιστημονικών, ιστορικών, δημοσιογραφικών και καθημερινών αναπαραστάσεων. Η πολιτισμική ηγεμονία της Δύσης συμπεριέλαβε, όπως και σήμερα, σε κεντρική θέση τις πολιτικές των μουσείων, τη διαχείριση των μνημείων, τις εκθέσεις, τις τέχνες και το γούστο. Και φυσικά, λοιπόν, στο κέντρο αυτού του πολιτισμικού πολέμου ήταν από την αρχή η δημόσια μνήμη, στην προκειμένη περίπτωση ο αφανισμός ή η κηλίδωση της μνήμης, κάθε συλλογικής μνήμης που θα μπορούσε να συνδεθεί με οποιαδήποτε απελευθέρωση. Γιατί, όπως έλεγε και ο Γάλλος σουρεαλιστής ποιητής, «η λευτεριά και η αδελφοσύνη είναι μεταδοτικές» και άρα για κάποιους πολύ επικίνδυνες. Πράγματι, η μνημοκτονία αναδείχτηκε ως το πιο προνομιακό επίπεδο διεξαγωγής του Ψυχρού Πολέμου στη Δύση.

Με αυτήν τη λογική, η επιστροφή του ΚΚΕ στις νοσοκομειακές εγκαταστάσεις και τις υποδομές του Γράμμου συνιστά μια καίρια παρέμβαση της οποίας η οξύτητα είναι κατανοητή εκεί που πρέπει... Ειδικά μάλιστα στο βαθμό που, όπως είναι γνωστό, οι συγκεκριμένες υποδομές υπήρξαν, μετά το τέλος του Εμφυλίου, στόχοι «γενναίων» επιθέσεων του αστικού στρατού με σκοπό τον αφανισμό κάθε υλικού ίχνους της παρουσίας τους! Μετά το 1950, με το επίσημο ξεκίνημα του Ψυχρού Πολέμου στην Κορέα φυσικά… Έτσι, με αμνησία, με κάτι μαύρες τρύπες που ακόμη χάσκουν και ξερνάνε από παντού φασισμό στην Ευρώπη, ξαναγράφτηκε η Ιστορία και η ζωή στη Δύση. Και η σημερινή δουλειά στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ υπενθυμίζει ξανά αυτά ακριβώς τα κοφτερά όρια μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας, Ιστορίας και αμνησίας, πολιτικού οραματισμού και πολιτικού βούρκου. Σε τελική ανάλυση, χαράσσει ξανά τα όρια μεταξύ ιατρικής ως ανθρωπιστικής άσκησης και ιατρικής ως ταξικής κυριαρχίας (ή εξόντωσης).

Όπως η μνημοκτονία είναι το συνεχιζόμενο έργο των ιμπεριαλιστών στο πολιτισμικό πεδίο, έτσι και η πρωτοβουλία του ΚΚΕ αποτελεί μια απάντηση που είναι και πάλι πολιτισμική σε πολλές σφαίρες –καλλιτεχνική, ιστορικο-αρχαιολογική, εκθεσιακή και ιατρο-ιστορική. Παρά τους επικήδειους στον κομμουνισμό και το περιβόητο «τέλος της Ιστορίας», αυτός ο πόλεμος με τον καπιταλισμό και τα ναζιστικά του εργαλεία δεν έχει ακόμη τελειώσει. Αντιθέτως, σαν τον κομμουνισμό της εποχής του Μαρξ και σαν τον ίδιο τον Μαρξ σήμερα, συνεχίζει να πλανάται σα φάντασμα πάνω από τον κόσμο. Και, όπως το Νοσοκομείο, θα στοιχειώνει τους εχθρούς της ζωής.

Σε αυτόν τον κόσμο κάποιοι χτίζουν και κάποιοι γκρεμίζουν –και η ύψιστη, όχι απλώς η φυσική, κατάσταση του καπιταλισμού είναι η καταστροφή, οι κρίσεις, η βαρβαρότητα. Όπως και τότε, έτσι και «αυτήν τη στιγμή υπάρχουν δύο στρατόπεδα (…). Κείνο που πολεμάει για τη ζωή και κείνο που πολεμάει για θησαυρούς». Σε αυτήν την αντιδιαστολή κατέφυγε ο Eluard, γνωρίζοντας καλά ότι ο πόλεμος που πολέμησε ο ΔΣΕ ήταν και ένας πολιτισμικός πόλεμος για τον πολιτισμό: «Σε κανένα μέρος του κόσμου», παρά στην Ελλάδα και στο Γράμμο, «δε θα μπορούσε να αισθανθεί κανένας πιο έντονα ότι ο αγώνας για λευτεριά και ειρήνη είναι ο μοναδικός φυσικός δρόμος του πολιτισμένου ανθρώπου», έγραψε ο Γάλλος ποιητής. Και από τον πολιτισμό δεν μπορεί να λείπει ο άνθρωπος στη μορφή που τον φαντάστηκαν οι κομμουνιστές του προηγούμενου αιώνα. «Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου δε θα μπορούσε να καταληφθεί κανείς από έναν τέτοιο σεβασμό μπροστά στα νικηφόρα νιάτα του ανθρώπου, μπροστά σε μια τέτοια εμπιστοσύνη στον άνθρωπο», φώναζε ξανά ο Eluard από το Γράμμο. Και φυσικά από τον πολιτισμό δεν μπορεί να λείπει ούτε το πάντα επίκαιρο κάλεσμα του ΔΣΕ για «ιατρική για όλους». Για όλους τους ανθρώπους, για φίλους, ακόμη και για εχθρούς.

Είναι πρωτόγνωρα τα λαϊκά ιατρεία που, στις ανάπαυλες των μεγάλων και άνισων μαχών, ο ΔΣΕ διοργάνωνε για τους ασθενείς κατοίκους των χωριών από τα οποία περνούσαν. Αυτή η «πρωτόγονη» ιατρική στην οποία αναφέρθηκα παραπάνω είναι τελικά μια ανθρωπιστική ιατρική και προσφέρθηκε με την ίδια φροντίδα σε όλους τους τραυματίες –συντρόφους αλλά και αιχμαλώτους από τον αστικό στρατό, όπως και στους μη μάχιμους κατοίκους γειτονικών περιοχών, πολλές φορές ελεγχόμενων από τους αντιπάλους!¹³ Ο «σεβασμός προς τον άνθρωπο» που επέδειξε ο ΔΣΕ «στους αιχμαλώτους» κέρδισε το διεθνή θαυμασμό από αυτόπτες μάρτυρες. Σε αυτήν την ιατρική και πάλι βάση, τεκμηρίωνε και ο Eluard το γεγονός ότι ο «ΔΣΕ είναι στρατός της ειρήνης» που πολεμά «ενάντια στην τελευταία φρουρά της βαρβαρότητας».¹⁴ H ιατρική, έτσι ασκούμενη, βρίσκεται στο κέντρο ενός νέου ανθρωπισμού και η κεντρική της θέση στο ΔΣΕ και στους λαϊκούς αγώνες αναδεικνύει ξανά τη μεγάλη σπουδαιότητα της πρωτοβουλίας του Κόμματος να κατευθύνει με αυτήν την ανασκαφή την προσοχή μας προς το Νοσοκομείο του Γράμμου.

Όπως άρχισα, έτσι θέλω να τελειώσω. Με τα λόγια του χειρουργού Σακελλαρίου, τα οποία παραπέμπουν σε έναν καινούργιο ανθρωπισμό, έναν Απελπισμένο, δηλαδή, Υπέροχο Ανθρωπισμό που, ειδικά σήμερα, αποζητά εκ νέου ακόνισμα και επικύρωση. Ειδικά σήμερα που η παραδοσιακή βαρβαρότητα του καπιταλισμού συναντά το τελικό σενάριο μιας τεχνητής νοημοσύνης της οποίας η απανθρωπιά του «αξίζει» εξολοκλήρου. Σε αυτήν την τεχνολογική απο-ανθρωποποίηση της ζωής, το Κέρδος βρίσκει την αποθέωσή του στην καθαρότερη, δηλαδή την πιο νεκρή μορφή του, τη ρομποτική... Σε ευθεία αντίθεση με τέτοια «ιδανικά», ο αρχίατρος Σακελλαρίου θα περιγράψει τα ιδεώδη των συναδέλφων του:

«Αυτοί οι σύντροφοι αδιαφόρησαν για τους κινδύνους και τις κακουχίες, άφησαν την άνεσή τους και έτρεξαν μέσα στο άγνωστο, με μοναδικό αντικειμενικό σκοπό να εκπληρώσουν τα ανθρωπιστικά τους ιατρικά καθήκοντα προς τον αγωνιζόμενο αντάρτη.»¹⁵

Δεν είναι μόνο ο αγωνιστής-γιατρός που μιλάει με αυτά τα λόγια και με αυτό το εγχείρημα στο Γράμμο· μιλάνε και οι ασθενείς, οι τραυματίες, οι νεκροί και όλοι οι άλλοι που δεν πέρασαν από τα χέρια του. Και μιλάνε όλοι για έναν άγνωστο ανθρωπισμό ή καλύτερα για έναν κομμουνιστικό ανθρωπισμό που κάνει μια βουτιά στο άγνωστο, στο θάνατο, με τη σιγουριά μιας ζωής που πολλαπλασιάζεται επ’ άπειρον μέσα από τους άλλους. Μιας ζωής όχι μόνο όσο την ζει κανείς, αλλά ειδικά όταν την παραδίδει στους άλλους –στους υπόλοιπους που θα μένουν πίσω.¹⁶

Αυτόν ακριβώς τον ανθρωπισμό ανασύρει η μεγαλειώδης ανασκαφή του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στο Γράμμο, αυτήν τη ζωντανή και πολύπλοκη ιστορία διασώζει από τη βία της άγνοιας. Και αυτή είναι η πολυσημία του διεπιστημονικού εγχειρήματος του ΚΚΕ, για σήμερα κυρίως και για το μέλλον.