Το κράτος είναι προϊόν των ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων. Δεν υπήρχε πάντα στην ανθρώπινη κοινωνία. Δεν υπήρχε στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα όπου δεν υπήρχαν και τάξεις. Ιστορικά «γεννήθηκε» ως αποτέλεσμα του ταξικού διαχωρισμού της. Ο Ενγκελς επισήμανε στο έργο του «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους»: «Το κράτος δεν υπάρχει από καταβολής κόσμου. Υπήρξαν κοινωνίες που τα έβγαζαν πέρα χωρίς αυτό, που δεν είχαν ιδέα από κράτος και κρατική εξουσία. Σε μια ορισμένη βαθμίδα της οικονομικής εξέλιξης, που αναγκαστικά ήταν συνδεδεμένη με τη διάσπαση της κοινωνίας σε τάξεις, το κράτος έγινε απαραίτητο εξαιτίας αυτής της διάσπασης»1.

Το αστικό κράτος ως όργανο ταξικής κυριαρχίας συνίσταται από ανάλογους μηχανισμούς διοίκησης και καταστολής, με προσωπικό υποταγμένο στις λειτουργίες του. Λειτουργεί ως ο συλλογικός εκφραστής της αστικής τάξης, διαχωρίζεται από κάθε ξεχωριστή ομάδα της, στέκεται πάνω από τις επιμέρους αντιθέσεις της, παρεμβαίνει στις οικονομικές σχέσεις -στο βαθμό και στην έκταση που είναι αναγκαίο- για να προστατευθούν τα συλλογικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Εκφράζει την οικονομική κυριαρχία της τάξης που είναι φορέας των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής απέναντι στις άλλες. Η αστική πολιτική εξουσία σημαίνει:

Ασκηση βίας, καταπίεσης από την αστική τάξη απέναντι στις υπόλοιπες τάξεις, αλλά ταυτόχρονα και διαμόρφωση συμμαχιών με τάξεις που δεν είναι πλέον βασικές και ενδιάμεσα κοινωνικά στρώματα. Διαμόρφωση του αντίστοιχου νομικού εποικοδομήματος, θεσμοθέτηση της ιδεολογικής κυριαρχίας της αστικής τάξης.

Το καπιταλιστικό κράτος υπερασπίζεται την καπιταλιστική ιδιοκτησία, στα όρια της εσωτερικής αγοράς αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, διαμορφώνοντας ανάλογες διακρατικές συμμαχίες. Σε επίπεδο πολιτικής εξουσίας διαχειρίζεται αφενός τα ιδιαίτερα συμφέροντα των κεφαλαίων που συγκροτούνται σε εθνοκρατικό επίπεδο, αφετέρου την τάση του κεφαλαίου να σπάει τα στενά όρια της εθνοκρατικής αγοράς. Με άλλα λόγια διαχειρίζεται τις αντιθέσεις του καπιταλιστικού ανταγωνισμού στη διεθνή αγορά.

Ως εξουσία μιας τάξης πάνω στην εργατική τάξη και σε άλλα ενδιάμεσα στρώματα είναι δικτατορία, ανεξάρτητα από την πολιτική της μορφή.

Η αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία αποτελεί ανεπτυγμένη μορφή της αστικής εξουσίας, στην οποία ο δικτατορικός της χαρακτήρας συγκαλύπτεται. Οχι τυχαία ο Λένιν, επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Ενγκελς, επεσήμανε ότι: «Στην ρεπουμπλικανική δημοκρατία ο πλούτος ασκεί έμμεσα την εξουσία του μα γι’ αυτό την ασκεί πιο σίγουρα με την άμεση εξαγορά των δημόσιων υπαλλήλων με την μορφή της συμμαχίας κυβέρνησης χρηματιστηρίου. […]

Η παντοδυναμία του πλούτου είναι πιο σίγουρη στην ρεπουμπλικανική δημοκρατία γιατί δεν εξαρτιέται από μερικά ελαττώματα του πολιτικού μηχανισμού από ένα κακό πολιτικό περίβλημα. Η ρεπουμπλικανική δημοκρατία είναι το καλύτερο δυνατό πολιτικό περίβλημα για τον καπιταλισμό»2.

Η κοινωνική επανάσταση σημαίνει την ανατροπή των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής και την αντικατάστασή τους με νέες που αντιστοιχούν στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Κάθε κοινωνική επανάσταση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς την πολιτική επανάσταση, δηλαδή την κατάκτηση της εξουσίας από αυτή την τάξη που είναι φορέας των νέων σχέσεων παραγωγής. Χωρίς την κατάκτηση της εξουσίας είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί η ανάλογη ανάπτυξη όλων των νέων κοινωνικών σχέσεων, το πέρασμα από ένα κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό στον άλλο.

Ο Λένιν σημείωνε ότι: «Το πέρασμα της κρατικής εξουσίας από τα χέρια της μιας τάξης στα χέρια της άλλης είναι το πρώτο, το κύριο, το βασικό γνώρισμα της επανάστασης, τόσο με την αυστηρά επιστημονική όσο και με την πρακτικά πολιτική σημασία αυτής της έννοιας»3.

Οι αστικές επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα ήρθαν να ολοκληρώσουν την κοινωνική επανάσταση που είχε ήδη ξεκινήσει μέσα στους κόλπους της φεουδαρχίας με την ανάπτυξη και στη συνέχεια κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Ο καπιταλισμός συγκροτείται ως κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός μόνο με την αντιστοίχηση του νομικού - θεσμικού εποικοδομήματος στις σχέσεις παραγωγής, με τη συγκρότηση του αντίστοιχου κράτους.

Στη «Γερμανική Ιδεολογία» του Κ. Μαρξ, στο κεφάλαιο «Οι σχέσεις του κράτους του δικαίου με την ιδιοκτησία», βλέπουμε ακόμα ορισμένα στοιχεία για τη διαμόρφωση (χαρακτήρα) του αστικού κράτους:

«Σ’ αυτή τη νεότερη ατομική ιδιοκτησία αντιστοιχεί το νεότερο κράτος, που οι ατομικοί ιδιοκτήτες αποκτήσανε σιγά-σιγά…

Από το γεγονός ότι η ατομική ιδιοκτησία χειραφετήθηκε από την κοινότητα, το κράτος απέκτησε ιδιαίτερη ύπαρξη πλάι στην αστική κοινωνία και έξω από αυτήν…

Αυτό όμως το κράτος δεν είναι άλλο πράγμα από τη μορφή οργάνωσης που οι αστοί δίνουν στον εαυτό τους από ανάγκη για να εξασφαλίσουν αμοιβαία την ιδιοκτησία τους προς τα έξω όσο και προς τα μέσα…

Αφού λοιπόν το κράτος είναι η μορφή με την οποία τα άτομα μιας κυρίαρχης τάξης αξιοποιούν τα κοινά τους συμφέροντα και στην οποία συνοψίζεται όλη η αστική κοινωνία μιας εποχής, συνάγεται ότι όλοι οι κοινοί θεσμοί περνάνε μέσα από το κράτος και παίρνουν πολιτική μορφή»4.

Ο Κ. Μαρξ στο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη»5 ανέλυσε το πώς η αστική τάξη την περίοδο των αστικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα διαμόρφωσε το κράτος που αντιστοιχούσε στα δικά της συμφέροντα, ξεπερνώντας τις αντιθέσεις ανάμεσα στα τμήματά της και μεταμορφώνοντας τον κρατικό μηχανισμό που κληρονόμησε από τη φεουδαρχία.

Ο Μαρξ αναφερόμενος στην πάλη ανάμεσα στις διάφορες μερίδες της αστικής τάξης που ακολούθησε την ανατροπή της «αστικής μοναρχίας» του Λουδοβίκου Φιλίππου, το Φεβρουάριο του 1848 και τις εξεγέρσεις της εργατικής τάξης, σημειώνει ότι «όλες οι ανατροπές τελειοποιούν αυτόν τον (σ.σ. κρατικό αστικό) μηχανισμό αντί να τον τσακίζουν»6.

Καταλήγει στην εξής θέση: Αν το αστικό κράτος είναι μια δύναμη που στέκεται πάνω από την κοινωνία και αποξενώνεται από αυτή, τότε η απελευθέρωση της καταπιεζόμενης τάξης είναι αδύνατη όχι μόνο χωρίς βίαιη επανάσταση αλλά και χωρίς καταστροφή του μηχανισμού της κρατικής εξουσίας.

Το συμπέρασμα λοιπόν που προκύπτει είναι ότι το προλεταριάτο δεν μπορεί να «παραλάβει» τον αστικό κρατικό μηχανισμό και να τον χρησιμοποιήσει προς όφελός του, αλλά πρέπει να τον «τσακίσει» και να τον αντικαταστήσει από έναν καινούργιο που να αντιστοιχεί στα δικά του συμφέροντα. Η διαπίστωση αυτή έρχεται να τροποποιήσει την αρχική τοποθέτηση των Μαρξ - Ενγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» (1948) ότι η εργατική τάξη θα «καταχτήσει» την κρατική μηχανή.

Το κοινωνικό περιεχόμενο της σοσιαλιστικής επανάστασης είναι η μετατροπή όλων των οικονομικών σχέσεων και πρωτίστως των σχέσεων παραγωγής σε κομμουνιστικές. Οι σχέσεις αυτές σε αντίθεση με τις αστικές -που διαμορφώθηκαν στους κόλπους της φεουδαρχίας- δεν μπορούν να εμφανιστούν στους κόλπους της αστικής κοινωνίας, όπου διαμορφώνονται μόνο οι προϋποθέσεις, η υλική βάση για τη γέννησή τους.

Οι καπιταλιστικές σχέσεις μπορούσαν να αναπτύσσονται στο πλάι των φεουδαρχικών σχέσεων, χωρίς ως ένα βαθμό η ανατροπή των φεουδαρχικών σχέσεων να ήταν προϋπόθεση για την ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Η σοσιαλιστική επανάσταση πρέπει να λύσει, με τη συνειδητή δράση της πρωτοπόρας τάξης και του Κόμματός της, το περίπλοκο πρόβλημα της δημιουργίας της νέας κοινωνικοοικονομικής βάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας, δηλαδή της άμεσα κοινωνικής παραγωγής στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας στα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής και του κεντρικού σχεδιασμού της. Η συγκέντρωση των μέσων και της παραγωγής γίνεται στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η διαμόρφωση των νέων σχέσεων είναι ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο, αποτελεί το βασικό επαναστατικό καθήκον της εργατικής εξουσίας, της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το πέρασμα στο κομμουνιστικό σύστημα δεν είναι απλώς το πέρασμα από μια κοινωνία σε μια άλλη, δεν είναι η διαδοχή μιας εκμεταλλευτικής τάξης από μία άλλη, αλλά η οριστική και πλήρης κατάργηση κάθε τύπου ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, κάθε τύπου εκμεταλλεύτριας τάξης.

Το προλεταριάτο, αφού λοιπόν γκρεμίσει την αστική εξουσία μην αφήνοντας «πέτρα πάνω στην πέτρα», οικοδομεί τη δικιά του εξουσία, τη δικιά του δικτατορία, τη δικτατορία του προλεταριάτου. Δηλαδή την εξουσία της εργατικής τάξης που δεν τη μοιράζεται με κανέναν, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλους τους τύπους (ταξικής) εξουσίας.

Η εργατική τάξη, ως ο φορέας των κομμουνιστικών σχέσεων που δημιουργούνται, ως ο συλλογικός ιδιοκτήτης των κοινωνικοποιημένων μέσων παραγωγής, είναι η μόνη τάξη που μπορεί να ηγηθεί της πάλης για την κοινωνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής, για την εξάλειψη όλων των κοινωνικών αντιθέσεων που κληρονόμησε, δηλαδή της πάλης για την κατάργηση των τάξεων με την ολοκληρωτική κυριαρχία των κομμουνιστικών σχέσεων. Είναι η μόνη τάξη που μπορεί να οδηγήσει την ταξική πάλη στην οριστική και ιστορική λύση της. Ο Λένιν για τις προϋποθέσεις κατάργησης των τάξεων τόνιζε ότι:

«Είναι φανερό ότι για την ολοκληρωτική κατάργηση των τάξεων πρέπει όχι μόνο να ανατραπούν οι εκμεταλλευτές, οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές, όχι μόνο να καταργηθεί η ιδιοκτησία τους, πρέπει ακόμη να καταργηθεί και κάθε ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, πρέπει να εξαλειφθεί τόσο η διαφορά ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, όσο και η διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους της σωματικής και της πνευματικής εργασίας. Αυτό είναι ένα έργο πολύ μακροχρόνιο. Για να συντελεστεί χρειάζεται τεράστιο βήμα προς τα μπρος στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, χρειάζεται να υπερνικηθεί η αντίσταση (συχνά παθητική που είναι εξαιρετικά πεισματάρικη και υπερνικιέται εξαιρετικά δύσκολα) των πολυάριθμων υπολειμμάτων της μικροπαραγωγής, πρέπει να υπερνικηθεί η τεράστια δύναμη της συνήθειας και της αδράνειας που συνδέεται με αυτά τα υπολείμματα»7.

Μέσω της δικτατορίας του προλεταριάτου η εργατική τάξη ως κυρίαρχη τάξη πραγματοποιεί τη συμμαχία της με άλλα λαϊκά στρώματα που δεν έχουν ενταχθεί ως εργαζόμενοι στα πλαίσια της σοσιαλιστικής παραγωγής (π.χ. τους συνεταιρισμένους μικροϊδιοκτήτες της πόλης και του χωριού, αυτοαπασχολούμενους σε υπηρεσίες). Μέσω αυτής της συμμαχίας η εργατική τάξη επιδιώκει να καθοδηγήσει αυτά τα στρώματα στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, στην ολοκληρωτική κυριαρχία των κομμουνιστικών σχέσεων.

Η δικτατορία του προλεταριάτου κατά συνέπεια αποτελεί όργανο συνέχισης της ταξικής πάλης με άλλα μέσα και μορφές στις συνθήκες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, είναι μέσο για την ολοκλήρωση της κοινωνικής επανάστασης. Ο Λένιν τόνιζε ότι: «Οταν το προλεταριάτο κατακτήσει την πολιτική εξουσία δεν σταματά την ταξική πάλη, αλλά τη συνεχίζει ως την κατάργηση των τάξεων, εννοείται όμως σε διαφορετικές συνθήκες, με διαφορετική μορφή, με διαφορετικά μέσα»8. Σκοπός λοιπόν της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν είναι μόνο η κατάπνιξη της αντίστασης των εκμεταλλευτών, αλλά και η προσέλκυση των μη προλεταριακών μαζών με τους στόχους της προλεταριακής επανάστασης. Ο Λένιν υπογράμμιζε ότι δικτατορία του προλεταριάτου σημαίνει ότι «μόνο μια καθορισμένη τάξη», οι εργάτες, «είναι σε θέση να καθοδηγήσουν όλη τη μάζα των εργαζομένων και των εκμεταλλευομένων στον αγώνα για την ανατροπή του ζυγού του κεφαλαίου, στην πορεία της ίδιας της ανατροπής, στον αγώνα για τη διατήρηση και τη στερέωση της νίκης, στο έργο της δημιουργίας ενός νέου σοσιαλιστικού κοινωνικού καθεστώτος, σε όλο τον αγώνα για την ολοκληρωτική κατάργηση των τάξεων»9.

Η οικοδόμηση των νέων σχέσεων παραγωγής, το «δημιουργικό» έργο της δικτατορίας του προλεταριάτου που συνδέεται αδιάρρηκτα με το «βίαιο» ρόλο του εργατικού κράτους, αποτελεί την «οικονομική βάση» πάνω στην οποία στηρίζεται η βία ενάντια στους εκμεταλλευτές.

Ο Λένιν σημείωνε ότι: «Η δικτατορία του προλεταριάτου… δεν είναι μόνο η άσκηση βίας πάνω στους εκμεταλλευτές και μάλιστα δεν είναι κυρίως βία. Η οικονομική βάση αυτής της επαναστατικής βίας, η εγγύηση για τη ζωτικότητα και την επιτυχία της είναι ότι το προλεταριάτο, σε σύγκριση με τον καπιταλισμό, εκπροσωπεί και πραγματοποιεί έναν ανώτερο τύπο κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας. Εδώ είναι η ουσία. Αυτή είναι η πηγή της δύναμης και η εγγύηση για αναπόφευκτη ολοκληρωτική νίκη του κομμουνισμού»10.

Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι αναγκαία γιατί είναι μακρόχρονη και σύνθετη η διαδικασία τόσο της κατάργησης των τάξεων όσο και της ενότητας και συνειδητοποίησης της εργατικής τάξης. Η αναγκαιότητά της επίσης είναι αποτέλεσμα της διατήρησης της ταξικής πάλης διεθνώς.

Η δικτατορία του προλεταριάτου αντιστοιχεί λοιπόν σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και διατηρείται μέχρι την ολοκληρωτική κυριαρχία του κομμουνιστικού χαρακτήρα στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, δηλαδή όσο υπάρχει αναγκαιότητα του κράτους ως μηχανισμού πολιτικής κυριαρχίας.

Αυτό το χρονικό διάστημα αφορά τόσο την περίοδο όπου η σοσιαλιστική επανάσταση προσπαθεί να νικήσει, την περίοδο του ενδεχόμενου εμφυλίου πολέμου, της πάλης με τις εκμεταλλευτικές καπιταλιστικές σχέσεις που συνεχίζουν να υπάρχουν, όταν ακόμα δεν έχουν επικρατήσει οι κομμουνιστικές σχέσεις στην οικονομία, όσο και την περίοδο που η σοσιαλιστική κοινωνία έχει διαμορφώσει τη βάση της για να κινηθεί προς την κατεύθυνση ανάπτυξης του κομμουνισμού.

Η ολοκληρωτική κατάργηση των καπιταλιστικών σχέσεων -δηλαδή της μισθωτής εργασίας- είναι η βάση για την επικράτηση του νέου τρόπου παραγωγής για τη διαδικασία ανάπτυξης των κομμουνιστικών σχέσεων και του νέου ανθρώπου ως ένα ανώτερο επίπεδο, που θα κατοχυρώνει την ανεπίστρεπτη κυριαρχία τους.

Ο Κ. Μαρξ επεσήμαινε για την πρώτη, ανώριμη βαθμίδα του κομμουνισμού, το σοσιαλισμό: «Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μια κομμουνιστική κοινωνία που αναπτύχθηκε πάνω στη δική της βάση, αλλά με μια κοινωνία που μόλις τώρα δα βγαίνει από την καπιταλιστική κοινωνία και που γι’ αυτό ακριβώς από κάθε άποψη οικονομική, ηθική, πνευματική φέρνει ακόμη πάνω της τη σφραγίδα της παλιάς κοινωνίας από τα σπλάχνα της οποίας βγήκε»11.

Κύριο χαρακτηριστικό του σοσιαλισμού είναι η διαρκής πάλη της εργατικής τάξης -σε οικονομικό, ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο- για την επέκταση, ανάπτυξη και πλήρη κυριαρχία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής. Είναι διαρκής πάλη ενάντια σε κάθε μορφή ατομικής ιδιοκτησίας, για τη διαμόρφωση ανάλογης κοινωνικής συνείδησης και στάσης απέναντι στον άμεσο κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας.

Η άμεση κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας (της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης) στα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής και η κοινωνικοποίησή τους αποτελούν μόνο τις βασικές προϋποθέσεις για την οικοδόμηση των κομμουνιστικών σχέσεων. Ο Λένιν επεσήμανε ότι «…στο βασικό οικονομικό πρόβλημα έχουμε εξασφαλισμένη τη νίκη του κομμουνισμού ενάντια στον καπιταλισμό [...] Σοσιαλισμός σημαίνει εξάλειψη των τάξεων. Για να εξαλειφθούν οι τάξεις πρέπει, πρώτο, να ανατραπούν οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές. Αυτό το μέρος του καθήκοντος του εκπληρώσαμε, αλλά είναι μονάχα ένα μέρος και μάλιστα όχι το πιο δύσκολο»12. Συνέχιζε το σκεπτικό του επισημαίνοντας ότι η εξάλειψη των διαφορών του εργάτη και του μικρού εμπορευματοπαραγωγού, η μετατροπή όλων σε εργαζόμενους στην κοινωνικοποιημένη παραγωγή, είναι έργο μακροχρόνιο και δύσκολο και απαιτεί τη συνολική αναδιοργάνωση της οικονομίας.

Η μικρή εμπορευματική παραγωγή για όλο αυτό το διάστημα συνεχίζει να έχει διπλή φύση και να ταλαντεύεται ανάμεσα στο προλεταριάτο και στον καπιταλιστή. Η πείρα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση ανέδειξε ότι το πρώτο βήμα σε αυτή την κατεύθυνση είναι η οργάνωση των μικρών εμπορευματοπαραγωγών σε παραγωγικούς συνεταιρισμούς, ως μεταβατική μορφή, με στόχο τη μετατροπή της παραγωγής τους από εμπορευματική σε άμεσα κοινωνική. Αλλά και αυτή η διαδικασία έχει τις αντιθέσεις της.

Η κατάργηση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο δε σημαίνει και κατάργηση κάθε ταξικής διαφοροποίησης. Η κατανομή ενός μέρους του κοινωνικού προϊόντος στο σοσιαλισμό γίνεται με βάση την αρχή «στον καθένα ανάλογα με την εργασία του» και όχι «στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του» που είναι και η κομμουνιστική αρχή κατανομής. Ο Λένιν σημείωνε σε σχέση με αυτό το ζήτημα: «Επομένως η πρώτη φάση του κομμουνισμού δεν μπορεί να διασφαλίσει τη δικαιοσύνη και την ισότητα: Θα μένουν οι διαφορές στον πλούτο και μάλιστα διαφορές άδικες, αλλά δε θα μπορεί να γίνει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο γιατί θα είναι αδύνατο να αποβούν ατομική ιδιοκτησία τα μέσα παραγωγής»13. Η οικοδόμηση της νέας κοινωνίας έρχεται αντιμέτωπη με κάθε είδος επιβιώσεις του καπιταλισμού, όχι μόνο στην οικονομία αλλά και στην ιδεολογία, έρχεται αντιμέτωπη με την καπιταλιστική περικύκλωση: «Αν οι εκμεταλλευτές τσακιστούν μόνο σε μια χώρα και αυτή φυσικά είναι η τυπική περίπτωση, γιατί ταυτόχρονη επανάσταση σε μια σειρά χώρες είναι εξαίρεση - παραμένουν δυνατότεροι από τους εκμεταλλευόμενους, γιατί οι διεθνείς δεσμοί των εκμεταλλευτών είναι τεράστιοι»14.

Η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής πραγματοποιείται μέσω του κράτους που εκφράζει τα συλλογικά συμφέροντα της εργατικής τάξης. Για να γίνει πραγματική, ουσιαστική κοινωνικοποίηση, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα όλη η παραγωγή και κατανομή να ενταχθεί κάτω από τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας.

Σύνθετη είναι και η διαδικασία διαμόρφωσης και υλοποίησης του κεντρικού σχεδιασμού που στοχεύει στην πραγματοποίηση ενός τεράστιου άλματος στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάργηση των κοινωνικών διαφοροποιήσεων.

Το ίδιο και ο εργατικός έλεγχος και η εργατική συμμετοχή στη δικτατορία του προλεταριάτου πραγματοποιούνται πρώτα απ’ όλα μέσα στις παραγωγικές μονάδες, με έλεγχο στην υλοποίηση του κεντρικού σχεδιασμού, στα πλάνα, με άσκηση κριτικής, με προτάσεις μέτρων βελτίωσης. Ολα αυτά προϋποθέτουν ανάλογη κομμουνιστική συνείδηση και στάση απέναντι στον άμεσα κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας.

Η ιστορική πείρα ανέδειξε αυτό το πρόβλημα πιο σύνθετο απ’ ό,τι ίσως το προέβλεπαν οι Μαρξ και Ενγκελς, οι οποίοι θεωρούσαν ότι η προλεταριακή επανάσταση θα άρχιζε στις πρωτοπόρες καπιταλιστικές χώρες. Τόσο η επανάσταση στη Ρωσία όσο και σε άλλες χώρες με σχετική καθυστέρηση στην ανάπτυξη του καπιταλισμού έθεσε το ζήτημα της επίλυσης από το σοσιαλισμό ζητημάτων που δεν είχε λύσει ο καπιταλισμός, όπως π.χ. τη μετατροπή της μικρής ατομικής εμπορευματικής παραγωγής σε κοινωνική παραγωγή.

Η διατήρηση του κράτους μέχρι την οριστική κατάργηση των τάξεων, δηλαδή το πέρασμα στην αταξική κοινωνία, τον ολοκληρωμένο - ώριμο κομμουνισμό, είναι αναπόφευκτη. Οπως σημείωνε ο Λένιν, «ως την ώρα που έλθει η ανώτερη φάση του κομμουνισμού, ο σοσιαλισμός απαιτεί αυστηρότατο έλεγχο από την κοινωνία και από το κράτος»15. Τότε η οργάνωση της κοινωνίας χάνει τον πολιτικό της χαρακτήρα, δε θα απαιτεί την άσκηση βίας μιας τάξης απέναντι σε άλλες, ενώ θα έχει κυριαρχήσει η από τα κάτω προς τα πάνω εργατική συμμετοχή στη διαχείριση πραγμάτων και στον έλεγχο των παραγωγικών λειτουργιών. Το προλεταριακό κράτος δεν «καταργείται», απονεκρώνεται.

ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ

Η εργατική τάξη, ως ηγετική κοινωνική δύναμη, φορέας των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής, εκφράζει αντικειμενικά και τα συμφέροντα των μη προλεταριακών κοινωνικών στρωμάτων, ως προς την προοπτική μετατροπής τους σε εργαζόμενους της κοινωνικής παραγωγής. «Μόνο το προλεταριάτο είναι ικανό να είναι αρχηγός όλων των εργαζόμενων τάξεων και των εκμεταλλευόμενων μαζών που η αστική τάξη τις εκμεταλλεύεται, τις καταπιέζει, τις συνθλίβει, συχνά όχι λιγότερο αλλά περισσότερο από τους προλετάριους, οι οποίες όμως δεν είναι σε θέση να διεξάγουν έναν αυτοτελή αγώνα για την απελευθέρωσή τους»16 σημείωνε ο Λένιν. Είναι ιστορικά πρωτόγνωρο το γεγονός ότι η δικτατορία του προλεταριάτου εκφράζει τα συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού, ενώ όλες οι προηγούμενες πολιτικές εξουσίες εξέφραζαν την επιβολή των συμφερόντων της μειοψηφίας στην πλειοψηφία.

Με αυτή την έννοια το κράτος αρχίζει «να απονεκρώνεται», δεν είναι πια κράτος με την καθεαυτό έννοια της λέξης, δηλαδή κράτος όπως είχε διαμορφωθεί στα πλαίσια των εκμεταλλευτικών κοινωνιών. Ο Ενγκελς εξάλλου σημειώνει ότι τα οικονομικά καθήκοντα της δικτατορίας του προλεταριάτου διαμορφώνουν την οικονομική βάση για την απονέκρωση του κράτους: «Η πρώτη πράξη με την οποία το κράτος προβάλλει πραγματικά ως εκπρόσωπος όλης της κοινωνίας - το πάρσιμο στην κατοχή του όλων των μέσων παραγωγής είναι ταυτόχρονα και η τελευταία αυτοτελής πράξη του σαν κράτος»17.

Ο δημοκρατικός χαρακτήρας της δικτατορίας του προλεταριάτου συνίσταται στο γεγονός ότι είναι ιστορικά η πρώτη πολιτική εξουσία που τραβάει τις εκμεταλλευόμενες μάζες στη διακυβέρνηση της κοινωνίας, την ίδια στιγμή που καταπιέζει τους εκμεταλλευτές. Στηρίζεται στη συμμετοχή των εργαζομένων, στον έλεγχό τους. Ο Λένιν, απαντώντας σε αυτούς που εξαπέλυαν επίθεση στη δικτατορία του προλεταριάτου έχοντας ως κριτήριο την αστική δημοκρατία, σημείωνε ότι: «…η δικτατορία του προλεταριάτου, δηλαδή η οργάνωση της πρωτοπορίας των καταπιεζομένων σε κυρίαρχη τάξη για την καθυπόταξη των καταπιεστών, δεν μπορεί να δώσει απλώς και μόνο τη διεύρυνση της δημοκρατίας. Μαζί με την τεράστια διεύρυνση του δημοκρατισμού, που για πρώτη φορά γίνεται δημοκρατισμός για τους φτωχούς, δημοκρατισμός για το λαό, κι όχι δημοκρατισμός για τους πλουσίους, η δικτατορία του προλεταριάτου επιβάλλει στους καταπιεστές, στους εκμεταλλευτές, στους καπιταλιστές μια σειρά περιορισμούς της ελευθερίας»18.

Η δικτατορία του προλεταριάτου, από τη σκοπιά θεσμών και λειτουργιών, είναι κράτος «τύπου Κομμούνας του Παρισιού» ή «τύπου Σοβιέτ», δηλαδή η εξουσία ασκείται μέσω οργάνων που γεννάει η επαναστατική πάλη της εργατικής τάξης και των συμμάχων της, στα οποία συνενώνονται η νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Τα όργανα αυτά αποτελούνται από αιρετούς και ανακλητούς εκπροσώπους των εργαζομένων, επιλεγμένους από τους ίδιους μέσω εκλογών. Πυρήνες της εργατικής εξουσίας είναι οι παραγωγικές μονάδες, οι τόποι εργασίας, στους οποίους ασκείται και ο εργατικός και κοινωνικός έλεγχος της διεύθυνσης.

Η αντιπροσωπευτικότητα παραμένει σε αυτά τα όργανα, αλλά καταργείται ο κοινοβουλευτισμός σαν ιδιαίτερο σύστημα, ο χωρισμός της νομοθετικής από την εκτελεστική εξουσία, η προνομιούχα θέση των βουλευτών και της κρατικής υπαλληλίας19. Οι εκλεγμένοι που συμμετέχουν στα όργανα της επαναστατικής εξουσίας δεν είναι επαγγελματίες βουλευτές, δεν αποκόπτονται από τα παραγωγικά τους καθήκοντα.

Η θεμελιακή αρχή συγκρότησης της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός, αρχή που εξασφαλίζει την υποταγή της μειοψηφίας στη θέληση της πλειοψηφίας της κοινωνίας, την ενότητα θέλησης και δράσης της κοινωνίας για την πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Η σοβιετική πείρα απέδειξε ότι η δικτατορία του προλεταριάτου στηρίζεται στην κινητοποίηση των εργαζόμενων μαζών, μέσω εργατικών κολεκτίβων, συνδικάτων, διάφορων μαζικών οργανώσεων που βοηθούν ώστε οι κατευθυντήριες γραμμές του Κόμματος να γίνονται κτήμα πλατύτερων μαζών.

Η πάλη για τη θεμελίωση και ανάπτυξη της νέας κοινωνίας συντελείται από την επαναστατική εργατική εξουσία με καθοδηγητή της το Κομμουνιστικό Κόμμα, που αξιοποιεί τους νόμους κίνησης της σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο άνθρωπος, γινόμενος κυρίαρχος των κοινωνικών διαδικασιών, περνάει βαθμιαία από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας. Από εδώ απορρέει και ο ανώτερος ρόλος του υποκειμενικού παράγοντα σε σχέση με όλους τους προηγούμενους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς, όπου η ανθρώπινη δράση κυριαρχείται από την αυθόρμητη επιβολή των κοινωνικών νόμων στη βάση των αυθόρμητα αναπτυσσόμενων σχέσεων παραγωγής.

Επομένως η επιστημονικότητα και η ταξικότητα της πολιτικής του ΚΚ είναι αδήριτη προϋπόθεση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Στο βαθμό που τα στοιχεία αυτά χάνονται, αναπτύσσεται ο οπορτουνισμός, ο οποίος αν δεν αντιμετωπιστεί εξελίσσεται στην πορεία σε αντεπαναστατική δύναμη.

Το ΚΚ ως κόμμα της τάξης που κατέχει την εξουσία, ως η ιδεολογική και πολιτική πρωτοπορία της, έχει καθοδηγητικό ρόλο στα όργανα της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Μόνο η πρωτοπορία της εργατικής τάξης, δηλαδή το πιο συνειδητό και ταξικά αταλάντευτο τμήμα της είναι ικανό να εκφράζει με συνέπεια την ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης στο έργο της οικοδόμησης της αταξικής, κομμουνιστικής κοινωνίας. Μπορεί να χτίζει την ενότητα θέλησης της εργατικής τάξης, ώστε να κατακτά το ρόλο της ως ηγετική δύναμη της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Ο Λένιν σημειώνει ότι: «Δεν μπορείς όμως να πραγματοποιήσεις τη δικτατορία του προλεταριάτου μέσω της καθολικής οργάνωσής του. Γιατί όχι μόνο σε μας, μια από τις πιο καθυστερημένες καπιταλιστικές χώρες, αλλά και σε όλες τις άλλες καπιταλιστικές χώρες το προλεταριάτο εξακολουθεί ακόμη να είναι τόσο διηρημένο, τόσο ταπεινωμένο, τόσο εξαγορασμένο σε μερικά μέρη (συγκεκριμένα: από τον ιμπεριαλισμό σε ορισμένες χώρες) που η καθολική οργάνωση του προλεταριάτου δεν μπορεί να πραγματοποιήσει άμεσα τη δικτατορία του. Τη δικτατορία μπορεί να την πραγματοποιήσει μόνο η πρωτοπορία που αφομοίωσε την επαναστατική δραστηριότητα της τάξης»20.

Επίσης αιτιολογούσε την ανάγκη ενός ισχυρού θεωρητικά και πολιτικά κόμματος σε σχέση με το σύνθετο των καθηκόντων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης: «Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι ένας επίμονος αγώνας, αιματηρός και αναίμακτος, βίαιος και ειρηνικός, πολεμικός και οικονομικός, διαπαιδαγωγικός και διοικητικός, ενάντια στις δυνάμεις και τις παραδόσεις της παλιάς κοινωνίας. Η δύναμη της συνήθειας εκατομμυρίων και δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων είναι η πιο φοβερή δύναμη. Χωρίς Κόμμα σιδερένιο και ατσαλωμένο στην πάλη, χωρίς Κόμμα που να απολαβαίνει την εμπιστοσύνη κάθε τίμιου στοιχείου της τάξης του, χωρίς Κόμμα που να ξέρει να παρακολουθεί τις διαθέσεις των μαζών και να τις επηρεάζει είναι αδύνατο να διεξαχθεί μια τέτοια πάλη με επιτυχία»21.

Ο καθοδηγητικός ρόλος του κόμματος στη δικτατορία του προλεταριάτου σημαίνει ότι με τις οργανώσεις του καθοδηγεί τα όργανα εξουσίας της δικτατορίας του προλεταριάτου, τους μηχανισμούς καταστολής, το στρατό, τα συνδικάτα, τους συνεταιρισμούς, τις μαζικές οργανώσεις και βεβαίως τα όργανα οργάνωσης και διεύθυνσης της άμεσα κοινωνικής παραγωγής κλπ. Το κόμμα καθοδηγεί τα όργανα άσκησης της εξουσίας, χωρίς όμως να τα υποκαθιστά, χωρίς να ταυτίζεται με τον κρατικό μηχανισμό. Δρα με στόχο να κινητοποιεί, να προσελκύει μαζικά την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα μέσω της συμμετοχής τους στα συνδικάτα, τις εργατικές κολεκτίβες κ.α. στον έλεγχο της εξουσίας, της διεύθυνσης της παραγωγής, του σχεδιασμού κλπ.

Ο Ι. Β. Στάλιν σημειώνει ότι: «Σαν ανώτατη έκφραση του καθοδηγητικού ρόλου του κόμματος π.χ. στη χώρα μας, τη Σοβιετική Ενωση, στη χώρα της δικτατορίας του προλεταριάτου πρέπει να αναγνωριστεί το γεγονός ότι ούτε ένα σοβαρό πολιτικό και οργανωτικό ζήτημα δε λύνεται από τις σοβιετικές και άλλης μορφής οργανώσεις, χωρίς τις καθοδηγητικές υποδείξεις του κόμματος»22.

Οπως είναι βέβαια φυσικό, οι «κορυφές» της δικτατορίας του προλεταριάτου, η κυβέρνηση, το ανώτατο όργανο των λαϊκών αντιπροσώπων συγκροτούνται από ηγετικά στελέχη του κόμματος «σαν κόμμα που κυβερνά δεν μπορούσαμε να μη συγχωνεύσουμε τις κομματικές κορυφές με τις σοβιετικές κορυφές...»23.

Η άνοδος της επαναστατικής κομμουνιστικής συνείδησης των μαζών της εργατικής τάξης καθορίζεται πρώτα απ’ όλα από την ενίσχυση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και από το επίπεδο της εργατικής συμμετοχής. Σε αυτή την υλική βάση πρέπει να θεμελιώνεται και η ιδεολογική δουλειά, η επίδραση του επαναστατικού κόμματος και εποικοδομήματος.

Από την άλλη όμως η ενίσχυση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής προϋποθέτει τη συνειδητή δράση των εργαζόμενων. Βεβαίως με τη νίκη της επανάστασης η σοσιαλιστική συνείδηση δεν είναι πλήρως εδραιωμένη στο λαό, πρέπει όμως να γίνει στη συνέχεια. Αυτό το λύνει η πρωτοπόρα παρέμβαση του ΚΚ. Εχει σημασία λοιπόν να αναπτύσσεται το επίπεδο της κομματικής συνείδησης, της επαναστατικής συνείδησης της πρωτοπορίας, έτσι ώστε να βρίσκεται πάντα πιο μπροστά από τη συνείδηση που αντανακλούν μαζικά οι σε κάθε φάση διαμορφωμένες οικονομικές σχέσεις.

Το ΚΚ είναι ο κύριος φορέας διείσδυσης της επαναστατικής συνείδησης στις μάζες. Από εδώ προκύπτει και η αναγκαιότητα το ίδιο το Κόμμα να έχει υψηλή θεωρητική, ιδεολογική στάθμη και ατσάλωμα, να είναι αταλάντευτο στην πάλη κατά του οπορτουνισμού, τόσο σε συνθήκες καπιταλισμού, πολύ περισσότερο σε συνθήκες σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Η μαρξιστική - λενινιστική θεωρία της δικτατορίας του προλεταριάτου διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε σε σκληρή διαπάλη με τον αναρχισμό και τον αναθεωρητισμό, διαπάλη που έχει την αφετηρία της στο 19ο αιώνα.

Η πρώτη σημαντική ιδεολογική πάλη εκδηλώνεται το 19ο αιώνα, την περίοδο 1840-1870 ενάντια στο μικροαστικό ρεύμα του αναρχισμού. Βασική αρχή του αναρχισμού είναι η άρνηση κάθε κρατικής εξουσίας και το δόγμα της απόλυτης ελευθερίας του ατόμου. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του αναρχισμού στα διάφορα στάδια της εξέλιξής του είναι οι Μάρτινερ (Γερμανία), Μ. Α. Μπακούνιν και Π. Α. Κροπότκιν (Ρωσία) και Π. Ζ. Προυντόν και Ζ. Γκραβ (Γαλλία).

Ο αναρχισμός, αντιστρέφοντας τη σχέση της οικονομικής βάσης με το εποικοδόμημα, θεωρούσε οποιοδήποτε κράτος (και της δικτατορίας του προλεταριάτου) ως πρωταρχική αιτία για την κοινωνική εκμετάλλευση και αδικία και πρότεινε την άμεση κατάργησή του σαν πρώτο βήμα για τη δημιουργία της αταξικής κοινωνίας. Ετσι οι αναρχικοί αρνούνταν κάθε εξουσία, και την εργατική, ήταν αντίθετοι στην κοινωνική πειθαρχία και την αναγκαιότητα της υποταγής της μειοψηφίας στην πλειοψηφία, ως βασικούς όρους οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, επίσης εναντιώνονταν στον πολιτικό αγώνα της εργατικής τάξης και στην οργάνωση των εργατών στο κομμουνιστικό κόμμα.

Το 1871 οι διαμάχες στις γραμμές της Α΄ Διεθνούς ανάμεσα στο Μαρξ και τον Ενγκελς από τη μια και το Μιχαήλ Μπακούνιν από την άλλη κορυφώνονται στο εάν η δικτατορία του προλεταριάτου είναι βασικός όρος για την πραγματοποίηση του περάσματος στον κομμουνισμό.

Στην Α΄ Διεθνή τελικά με τη διαγραφή των αναρχικών κυριαρχεί η θέση των μαρξιστών για το τσάκισμα του αστικού κράτους και τη συγκρότηση της εργατικής τάξης ως κυρίαρχης με τη «δικτατορία του προλεταριάτου».

Ο Λένιν διατύπωσε τις εξής βασικές διακρίσεις μεταξύ μαρξισμού και αναρχισμού για το ζήτημα του κράτους:

«…1. Οι μαρξιστές, βάζοντας για σκοπό τους την ολοκληρωτική κατάργηση του κράτους, παραδέχονται πως ο σκοπός αυτός μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μετά την κατάργηση των τάξεων από τη σοσιαλιστική επανάσταση, σαν αποτέλεσμα της εγκαθίδρυσης του σοσιαλισμού, που οδηγεί στην απονέκρωση του κράτους.

Οι αναρχικοί θέλουν την ολοκληρωτική κατάργηση του κράτους από τη μια μέρα στην άλλη, χωρίς να καταλαβαίνουν τους όρους κάτω από τους οποίους μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτή η κατάργηση.

2. Οι μαρξιστές παραδέχονται πως το προλεταριάτο αφού κατακτήσει την πολιτική εξουσία, είναι ανάγκη να καταστρέψει εντελώς την παλιά κρατική μηχανή και να την αντικαταστήσει με μια νέα, που να αποτελείται από την οργάνωση των ένοπλων εργατών, σύμφωνα με το πρότυπο της Κομμούνας.

Οι αναρχικοί υποστηρίζοντας την καταστροφή της κρατικής μηχανής, έχουν πολύ θολή αντίληψη για το ζήτημα: με τι θα την αντικαταστήσει το προλεταριάτο και πως θα χρησιμοποιήσει την επαναστατική εξουσία. Οι αναρχικοί αρνούνται ακόμη και τη χρησιμοποίηση της κρατικής εξουσίας από το επαναστατικό προλεταριάτο, αρνούνται την επαναστατική δικτατορία του»24.

Οι Μαρξ και Ενγκελς στο ζήτημα της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν πάλευαν μονάχα ενάντια στους αναρχικούς. Ο Μαρξ στο έργο του «Κριτική του προγράμματος της Γκότα»25 άσκησε οξύτατη κριτική στην οπορτουνιστική θέση για «Ελεύθερο λαϊκό κράτος» που στηριζότανε σε ιδεαλιστικές αντιλήψεις για το κράτος, ως ένα όργανο υπεράνω των τάξεων, ένα όργανο αταξικό.

Ο Ενγκελς έγραφε το Μάρτη του 1875, σε γράμμα του στον Μπέμπελ:

«Αν το πάρουμε γραμματικά, ελεύθερο κράτος είναι εκείνο το κράτος που είναι ελεύθερο απέναντι στους πολίτες του, δηλαδή ένα κράτος με δεσποτική κυβέρνηση. Θάπρεπε να παρατήσουν όλη τη φλυαρία για το κράτος, ιδιαίτερα από την Κομμούνα που δεν ήταν πια κράτος στην καθεαυτό έννοιά του. Το “λαϊκό κράτος” μας το χτύπησαν στα μούτρα μέχρι αηδίας οι αναρχικοί, παρ’ όλο που το έργο κιόλας του Μαρξ ενάντια στον Προυντόν (εννοεί την αθλιότητα της φιλοσοφίας) και ύστερα το “Κομμουνιστικό Μανιφέστο” λένε ανοιχτά ότι με την εγκαθίδρυση του σοσιαλιστικού κοινωνικού καθεστώτος, το κράτος αυτό διαλύεται (sichauflöst) και εξαφανίζεται. Μια και είναι, λοιπόν, το κράτος ένας προσωρινός θεσμός, που τον χρησιμοποιεί κανένας στον αγώνα, στην επανάσταση για να καταστέλλει με τη βία τους αντιπάλους του, είναι καθαρή ανοησία να μιλάει κανείς για “ελεύθερο λαϊκό κράτος”. Οσο καιρό το προλεταριάτο χρειάζεται ακόμα το κράτος, το χρειάζεται όχι προς το συμφέρον της ελευθερίας αλλά της καταστολής των αντιπάλων του και από τη στιγμή που θα μπορεί να μιλάει κανείς για ελευθερία, παύει να υπάρχει το κράτος σαν τέτοιο»26.

Οι οπορτουνιστές και οι αναθεωρητές προσπαθούν σε όλες τις εποχές να διαστρεβλώσουν το νόημα της δικτατορίας του προλεταριάτου, τελικά να την απαλείψουν και να την αντικαταστήσουν με μια αφηρημένη, φιλελεύθερη αντίληψη για τη δημοκρατία. Αναζητούν αντιφάσεις στα έργα των κλασικών, υποστηρίζουν ότι συμπτωματικά και αποσπασματικά χρησιμοποιήθηκε από αυτούς ο όρος δικτατορία του προλεταριάτου.

Στα τέλη του 19ου αιώνα το ρεύμα του αναθεωρητισμού αναπτύχθηκε στις γραμμές του γερμανικού επαναστατικού κινήματος κι επιχείρησε την πρώτη γενική προσπάθεια αναθεώρησης του μαρξισμού.

Ο Εντουαρντ Μπερνστάιν (1850-1932), κύριος εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος στη Γερμανία, δημοσίευσε μετά το θάνατο του Φρ. Ενγκελς (1895) το άρθρο του «Προβλήματα του σοσιαλισμού» (1897) και αργότερα το βιβλίο του «Οι προϋποθέσεις και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας» (1899), με το οποίο κάνει ολομέτωπη επίθεση ενάντια στο μαρξισμό.

Ο Μπερνστάιν και το ρεύμα του οπορτουνισμού απολυτοποιούσαν την αστική δημοκρατία, όπως αυτή διαμορφώθηκε στη λεγόμενη σχετικά «ειρηνική» περίοδο ανάπτυξης του καπιταλισμού (1871-1914), τις παραχωρήσεις και τα πολιτικά δικαιώματα που δόθηκαν τότε στην εργατική τάξη.

Κατά την άποψη του Μπερνστάιν, η σοσιαλιστική επανάσταση όχι μόνο δεν είναι απαραίτητη, αλλά είναι και αδύνατη. Θεωρούσε ότι ο καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί σε δημοκρατική κατεύθυνση, ώστε δίνεται η δυνατότητα για «την ειρηνική του ανέλιξη» σε σοσιαλισμό. Υποστήριζε ότι το προλεταριάτο δεν ήταν σε θέση να οργανώσει το σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής κι ότι αν πραγματοποιούταν η σοσιαλιστική επανάσταση κάτω από την καθοδήγηση της εργατικής τάξης, θα κατέληγε στο χάος και την καταστροφή. Για τον Μπερνστάιν ο μόνος δρόμος που απέμενε για το προλεταριάτο ήταν ο ρεφορμισμός, δηλαδή ο δρόμος των βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων που θα μετέτρεπαν με «ειρηνικό τρόπο» τον καπιταλισμό σε σοσιαλιστική κοινωνία. Ο Μπερνστάιν θεμελίωσε αυτό που ο ίδιος ονόμασε «δημοκρατικό σοσιαλισμό», απαλλαγμένο από τη δικτατορία του προλεταριάτου. Θέση που υιοθετήθηκε αρχικά από το οπορτουνιστικό σοσιαλδημοκρατικό ρεύμα και στη συνέχεια από νεώτερα οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα, ιδιαίτερα μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο οπορτουνισμός των αρχών του 20ού αιώνα είχε ανακηρύξει τον κοινοβουλευτισμό ως κύρια μορφή πάλης της εργατικής τάξης, τις αστικές εκλογικές διαδικασίες ως το δρόμο για την κατάληψη της εξουσίας.

Ο Λένιν, απαντώντας στην αυταπάτη ότι το προλεταριάτο και τα φτωχά λαϊκά στρώματα μπορούν μέσα από τις αστικές εκλογές να συγκροτήσουν πλειοψηφία που να εκφράζει τη διάθεση και να δίνει τη δυνατότητα κατάληψης της πολιτικής εξουσίας, έγραφε ενάντια στους οπορτουνιστές: «Μόνο η αυταπάτη των μικροαστών δημοκρατών, των “σοσιαλιστών” και των “σοσιαλδημοκρατών”, των κυριότερων σημερινών εκπροσώπων τους, μπορεί να δημιουργεί την αντίληψη ότι στον καπιταλισμό οι εργαζόμενες μάζες μπορούν να αποκτήσουν μια τόσο μεγάλη συνειδητότητα, σταθερότητα χαρακτήρα, διορατικότητα και τόσο ευρύ πολιτικό ορίζοντα, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να αποφασίσουν μόνο με την ψηφοφορία ή γενικά να αποφασίσουν από τα πριν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, δίχως τη μακρόχρονη πείρα της πάλης, ότι θα ακολουθήσουν την τάδε τάξη ή το τάδε κόμμα»27.

Η οπορτουνιστική επίθεση ενάντια στη δικτατορία του προλεταριάτου κλιμακώθηκε μετά την Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση. Οχι μόνο οι προδότες της 2ης Διεθνούς αλλά και ο Καρλ Κάουτσκι (1854-1938), θεωρητικός της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και οι λεγόμενοι «κεντρώοι», όσοι δηλαδή εμφανίζονταν ως επαναστάτες στα λόγια και οπορτουνιστές στην πράξη («2½ Διεθνής»), άσκησαν πολεμική στο νεαρό σύστημα της εξουσίας των Σοβιέτ, εκφράζοντας τη θέση ότι η δικτατορία του προλεταριάτου αποτελούσε βία που επεκτείνεται πάνω στην ίδια την εργατική τάξη.

Ο Κάουτσκι στο έργο του «Η δικτατορία του προλεταριάτου» υποστήριζε ότι από το αστικό κράτος πρέπει «να διαλυθεί μόνο ο πολεμικός και γραφειοκρατικός μηχανισμός» και ότι αν γινόταν αυτό, θα μπορούσε το αστικό κράτος να ολοκληρωθεί σε «καθαρή δημοκρατία», διαμορφώνοντας συνθήκες για ειρηνική μετεξέλιξη του καπιταλισμού σε σοσιαλισμό.

Ο Λένιν αναπτύσσοντας τη μαρξιστική θέση για τη δικτατορία του προλεταριάτου, η οποία ενσαρκώθηκε από την εξουσία των Σοβιέτ, υποστήριζε: «Η αστική τάξη είναι αναγκασμένη να υποκρίνεται και να ονομάζει «παλλαϊκή εξουσία» ή δημοκρατία γενικά ή καθαρή δημοκρατία την (αστική) ρεπουμπλικανική δημοκρατία, που στην πραγματικότητα είναι δικτατορία της αστικής τάξης, δικτατορία των εκμεταλλευτών πάνω στις εργαζόμενες μάζες. Οι Σάιντερμαν και οι Κάουτσκι, οι Αουστερλιτς και οι Ρένερ (τώρα, δυστυχώς, με τη βοήθεια του Φρίντριχ Αντλερ) υποστηρίζουν αυτό το ψέμα και αυτή την υποκρισία. Ενώ οι μαρξιστές, οι κομμουνιστές την ξεσκεπάζουν και λένε ανοιχτά στους εργάτες και στις εργαζόμενες μάζες την καθαρή αλήθεια: στην πραγματικότητα, η ρεπουμπλικανική δημοκρατία, η Συντακτική Συνέλευση, οι παλλαϊκές εκλογές κλπ. σημαίνουν δικτατορία της αστικής τάξης και για την απελευθέρωση και για την απελευθέρωση της εργασίας από το ζυγό του κεφαλαίου δεν υπάρχει άλλος δρόμος από την αντικατάσταση αυτής της δικτατορίας με τη δικτατορία του προλεταριάτου. Μόνο η δικτατορία του προλεταριάτου είναι σε θέση να απαλλάξει την ανθρωπότητα από το ζυγό του κεφαλαίου, από την ψευτιά, την καλπιά, την υποκρισία της αστικής δημοκρατίας, αυτής της δημοκρατίας για τους πλούσιους, μόνο αυτή είναι σε θέση να εγκαθιδρύσει τη δημοκρατία για τους φτωχούς, δηλαδή να κάνει στην πράξη τα αγαθά της δημοκρατίας προσιτά στους εργάτες και τους φτωχούς αγρότες, ενώ τώρα (ακόμα και στην πιο δημοκρατική αστική δημοκρατία) τα αγαθά αυτά της δημοκρατίας είναι στην πράξη απρόσιτα στην τεράστια πλειοψηφία των εργαζομένων»28.

Ο Κάουτσκι υποστήριζε ότι οι μπολσεβίκοι δεν έπρεπε να μετατρέψουν τα Σοβιέτ σε όργανα κρατικής εξουσίας, αλλά ότι οι εργάτες, διατηρώντας τα Σοβιέτ, έπρεπε να εκλέξουν και ένα «είδος κοινοβουλίου» και να διατηρήσουν τη «δημοκρατία». Ο Λένιν απαντά:

«Οποιος συμμερίστηκε στα σοβαρά τη μαρξιστική αντίληψη ότι το κράτος δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μηχανή για την καταστολή μιας τάξης από μιαν άλλη, όποιος βάθυνε λίγο-πολύ σ’ αυτή την αλήθεια, δεν θα μπορούσε ποτέ να φθάσει σε ένα τέτοιο παραλογισμό, ότι οι προλεταριακές οργανώσεις, που είναι σε θέση να νικήσουν το χρηματιστικό κεφάλαιο, δεν πρέπει να μετατραπούν σε κρατικές οργανώσεις»29.

Στη συνέχεια, στο ερώτημα των οπορτουνιστών γιατί η απελευθέρωση των εκμεταλλευόμενων από τον καπιταλισμό απαιτεί τη δικτατορία της εργατικής τάξης και όχι το πέρασμα στην «καθαρή δημοκρατία», ο Λένιν απαντά: «…γιατί σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία αποφασιστική σημασία μπορεί να έχει είτε η αστική τάξη είτε το προλεταριάτο, ενώ οι μικρονοικοκυραίοι παραμένουν αναπόφευκτα ταλαντευόμενοι, ανίσχυροι, ανόητοι, ονειροπόλοι μιας “καθαρής”, δηλαδή εξωταξικής ή υπερταξικής δημοκρατίας. Γιατί από μια κοινωνία, όπου η μια τάξη καταπιέζει μια άλλη, δε μπορούμε να βγούμε με άλλο τρόπο παρά με τη δικτατορία της καταπιεζόμενης τάξης. Γιατί μόνο το προλεταριάτο είναι σε θέση να νικήσει, να ανατρέψει την αστική τάξη, επειδή αυτό είναι η μόνη τάξη, ενωμένη και “πειθαρχημένη” από τον καπιταλισμό, η μόνη τάξη που είναι σε θέση να προσεταιρισθεί την ταλαντευόμενη μάζα των εργαζομένων που ζουν μικροαστικά - να την προσεταιρισθεί ή τουλάχιστον να την “ουδετεροποιήσει”. Γιατί μόνο οι γλυκανάλατοι μικροαστοί και Φιλισταίοι μπορούν να ονειροπολούν εξαπατώντας τον εαυτό τους και τους εργάτες με τα όνειρα αυτά, την αποτίναξη του ζυγού του κεφαλαίου χωρίς μια μακρόχρονη και επίμονη καταστολή της αντίστασης των εκμεταλλευτών»30.

Η ιστορική πείρα δικαίωσε τις θέσεις των κλασικών του μαρξισμού - λενινισμού για το περιεχόμενο και τον ιστορικό ρόλο της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Τα προβλήματα που εμφανίστηκαν στην πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού και τα οποία συνιστούσαν παρεκκλίσεις από τη θεωρία, ιδιαίτερα στο ζήτημα της δικτατορίας του προλεταριάτου, όχι μόνο δεν αναίρεσαν αλλά επιβεβαίωσαν με τραγικό τρόπο τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία.

Η οπορτουνιστική στροφή που συντελέστηκε στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ επέδρασε καθοριστικά και στην αντίληψη και το ρόλο του χαρακτήρα του κράτους. Οι θεωρίες που προέβαλαν οι ηγεσίες το ΚΚΣΕ για γρήγορη μετάβαση στον ανεπτυγμένο κομμουνισμό, υποτιμούσαν το σύνθετο και μακροχρόνιο χαρακτήρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, έστρωναν το δρόμο για τις θεωρίες για «παλλαϊκό κράτος» και «παλλαϊκό κόμμα» που αναπτύχθηκαν στο 21ο και στο 22ο Συνέδριο και κατοχυρώθηκαν στο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ το 1977.

Στο 22ο συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1962 αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι: «Στις σημερινές συνθήκες οι ταξικές αμοιβαίες σχέσεις στη χώρα μας μπήκαν σ’ ένα νέο στάδιο ανάπτυξής τους. Η προλεταριακή δημοκρατία μετατρέπεται σε παλλαϊκή σοσιαλιστική δημοκρατία»31.

Η θέση αυτή αντικειμενικά αλλοίωσε τα χαρακτηριστικά του εργατικού κράτους, υποβάθμισε τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης. Η θέση για παλλαϊκό κράτος στηρίχτηκε θεωρητικά στην άποψη ότι το κράτος απονεκρώνεται, αφού δεν υπάρχουν ανταγωνίστριες τάξεις, εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενοι. Η απονέκρωση του κράτους είναι μια μακροχρόνια διαδικασία που σύμφωνα με το Λένιν ολοκληρώνεται μόνο όταν πραγματοποιηθεί η ανώτερη φάση του κομμουνισμού.

Σαφής είναι επίσης η τοποθέτηση του Λένιν ότι ανάμεσα στη δικτατορία του προλεταριάτου και την απονέκρωση του κράτους δε μεσολαβεί άλλη μορφή πολιτικής εξουσίας. Το κράτος που απονεκρώνεται είναι η δικτατορία του προλεταριάτου32.

Οι ηγεσίες του ΚΚΣΕ από το 1956 μέχρι την «περεστρόικα» απέρριψαν τη θέση της δυνατότητας όξυνσης της ταξικής πάλης στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, υποτιμήθηκε η δυνατότητα εξέλιξης σε ανταγωνισμούς των αντιθέσεων ανάμεσα στην εργατική τάξη, στους ατομικούς και συνεταιρισμένους παραγωγούς, αλλά και στο τεχνικό διευθυντικό στρώμα στο σοσιαλισμό, των κοινωνικών διαφοροποιήσεων.

Υπερεκτίμησαν την «ενότητα» της σοβιετικής κοινωνίας και την «ενότητα του λαού».

Οι κατευθύνσεις του 20ού Συνεδρίου για «ποικιλία μορφών μετάβασης των διάφορων χωρών στο σοσιαλισμό, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις» αξιοποιήθηκαν από τις ηγεσίες ορισμένων κομμουνιστικών κομμάτων της καπιταλιστικής Ευρώπης και ιδιαίτερα του οπορτουνιστικού ρεύματος του ευρωκομμουνισμού, ως θεωρητικό υπόβαθρο εγκατάλειψης της επιστημονικής θεωρίας του σοσιαλισμού. Στο όνομα των εθνικών ιδιομορφιών και ιδιαιτεροτήτων αναθεωρήθηκαν οι νομοτέλειες της σοσιαλιστικής επανάστασης, προβλήθηκαν απόψεις ότι μέσω «διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων» και της «πολιτικής δημοκρατίας» είναι δυνατό να μεταλλαγεί το καπιταλιστικό σύστημα σε σοσιαλιστικό, δίχως το επαναστατικό άλμα. Ο «δημοκρατικός σοσιαλισμός» του Μπερνστάιν, τα επιχειρήματα της 2ης Διεθνούς για ειρηνική κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας με κοινοβουλευτικά μέσα υιοθετήθηκαν από τον ευρωκομμουνισμό.

Ο Σαντιάγκο Καρίγιο, ηγέτης του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και πρωτεργάτης του ευρωκομμουνισμού, στο έργο του «Ευρωκομμουνισμός και κράτος» γράφει:

«Το πρόβλημα που τίθεται είναι στην ουσία, αν οι εργαζόμενοι των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών είναι σε θέση να επιβάλουν την ηγεμονία τους χωρίς προσφυγή στη δικτατορία του προλεταριάτου»33. Συνεχίζοντας την αναθεωρητική του σκέψη εκτιμούσε ότι στην εποχή των Μαρξ - Ενγκελς και στην προεπαναστατική Ρωσία επειδή το προλεταριάτο ήταν μια μικρή μειοψηφία του πληθυσμού, γι’ αυτό το λόγο ο μόνος τρόπος να καταλάβει την εξουσία ήταν η βία και η επιβολή της δικτατορίας του. Κάτι που για τον αναθεωρητή Καρίγιο δεν ισχύει στη σύγχρονη εποχή:

«Στις ανεπτυγμένες όμως χώρες της Ευρώπης και στον καπιταλιστικό κόσμο οι εργαζόμενοι αποτελούν σήμερα τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας και οι δυνάμεις της κουλτούρας με τη μεγάλη της κοινωνική σημαία και τη μεγάλη της αριθμητική βαρύτητα, όλο και προσεγγίζουν τις θέσεις της εργατικής τάξης. Είναι φανερό ότι μια τέτοια κατάσταση διαφέρει κατά πολύ από εκείνες, στις οποίες οι Μαρξ, Ενγκελς και Λένιν θεωρούσαν τη δικτατορία του προλεταριάτου απαραίτητη»34.

Οι δυνάμεις του σύγχρονου δεξιού οπορτουνισμού, πολιτικοί απόγονοι του ευρωκομουνισμού, αποθεώνουν την αστική δημοκρατία και αναπαράγουν την αντίληψη περί «δημοκρατικού σοσιαλισμού», στρέφοντας πάντα τα βέλη τους στην καρδιά της στρατηγικής του κομμουνιστικού κινήματος, δηλαδή στο ζήτημα της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη.

Με διαφορετικές διατυπώσεις, αλλά με συμφωνία στο κύριο, αρνούνται στο προλεταριάτο να οργανωθεί σε κυρίαρχη τάξη μέσω της επαναστατικής εξουσίας του, να διεξάγει την ταξική πάλη ως το τέλος της, δηλαδή ως την ολοκληρωτική κατάργηση των τάξεων, ως την εξάλειψη όλων των πηγών της κοινωνικής ανισότητας.

Οπως σημείωνε ο Λένιν:

«Μαρξιστής είναι μόνο εκείνος που επεκτείνει την αναγνώριση της πάλης των τάξεων ως την αναγνώριση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Εδώ βρίσκεται και η βαθύτερη διαφορά του μαρξιστή από το μικρό (μα και μεγάλο) αστό της αράδας […]

[…] δεν είναι παράξενο πως, όταν η ιστορία της Ευρώπης έφερε πρακτικά την εργατική τάξη κοντά σ’ αυτό το ζήτημα, όχι μόνο όλοι οι οπορτουνιστές και ρεφορμιστές αλλά και οι “καουτσκιστές” (οι άνθρωποι που ταλαντεύονται ανάμεσα στο ρεφορμισμό και στο μαρξισμό) αποδείχθηκαν θλιβεροί Φιλισταίοι και μικροαστοί δημοκράτες, που απαρνούνται τη δικτατορία του προλεταριάτου»35.

1. Κ. Μαρξ: «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

2. Κ. Μαρξ: «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

3. Κ. Μαρξ: «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

4. Β. Ι. Λένιν: «Κράτος και Επανάσταση», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

5. Β. Ι. Λένιν: «Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

6. Β. Ι. Λένιν: «Η μεγάλη Πρωτοβουλία». Απαντα, τ. 39, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

7. Β. Ι. Λένιν: «Η οικονομία και η πολιτική στην εποχή της δικτατορίας του προλεταριάτου». Απαντα, τ. 39, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

8. Β. Ι. Λένιν: «Για τη δικτατορία του προλεταριάτου». Απαντα, τ. 39, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

9. Β. Ι. Λένιν: «Ακόμη μια φορά για τα συνδικάτα». Απαντα, τ. 42, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

10. Β. Ι. Λένιν: «Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς να την αντιμετωπίσουμε». Απαντα, τ. 34, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

11. Β. Ι. Λένιν: «Η τελευταία λέξη της Ισκρικής τακτικής». Απαντα, τ. 11, 5η έκδοση, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

12. Ι. Β. Στάλιν: «Το Κόμμα και η εργατική τάξη στο σύστημα της δικτατορίας του προλεταριάτου». ΚΟΜΕΠ, 4/2002 ή στα «Ζητήματα Λενινισμού», σελ.151.

ΣHMEIΩΣEIΣ: