Το παρόν κείμενο αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια κριτικής ανίχνευσης ορισμένων πλευρών του ζητήματος της λεγόμενης «έξυπνης πόλης». Βασίζεται σε ομιλία και στη σχετική συζήτηση που έγινε στο πλαίσιο εκδήλωσης της Ευρωκοινοβουλευτικής Ομάδας του ΚΚΕ και έχει ως βασικό στόχο να συμβάλει στην επιχειρηματολογία και στη συζήτηση μπροστά και στις επερχόμενες δημοτικές και περιφερειακές εκλογές. Ως εκ τούτου, επικεντρώνεται σε ορισμένες πιο «απτές» πλευρές της πολιτικής της ΕΕ για τις έξυπνες πόλεις, που σχετίζονται περισσότερο με την τρέχουσα αντιπαράθεση.

Το κείμενο στέκεται περισσότερο στην ευρωενωσιακή πολιτική για την προώθηση των λεγόμενων έξυπνων πόλεων, στη σχέση της με την «πράσινη ανάπτυξη», στην εφαρμογή της πολιτικής αυτής στην Ελλάδα και σε ορισμένες συνέπειες της πολιτικής αυτής για τα εργατικά-λαϊκά στρώματα, αντιπαραθετικά με τις μεγάλες δυνατότητες που ανοίγουν οι τεχνολογίες αυτές αν βρίσκονταν στην υπηρεσία του λαού μέσα από την εργατική-λαϊκή εξουσία.

Το κείμενο δεν εστιάζει σε ορισμένες βαθύτερες πλευρές που σχετίζονται με τις «έξυπνες πόλεις», που άλλωστε πρέπει να μελετηθούν περισσότερο, όπως τα χαρακτηριστικά της «έξυπνης κοινωνίας» που αναδεικνύεται με την έξυπνη πόλη, τις βαθύτερες αλλαγές στην εργασία και στον καταμερισμό εργασίας, την ίδια τη φύση και το χαρακτήρα της πόλης ως χωρικής αντανάκλασης των σχέσεων παραγωγής και, αντίστροφα, ως συντελεστή στην κίνηση των σχέσεων αυτών, στην επίδραση των νέων τεχνολογιών και των έξυπνων πόλεων στη διάλυση των υφιστάμενων κοινωνικών δεσμών και στη δημιουργία νέων, για να αναφερθούμε σε ορισμένες μόνο πλευρές. Γι’ αυτές τις πλευρές το κείμενο ενδεχομένως μπορεί μόνο να συμβάλει στην προώθηση της σχετικής προβληματικής που ήδη απασχολεί το Κόμμα μας και θα το απασχολήσει ακόμα βαθύτερα το επόμενο διάστημα.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, και δηλωτικό υποκείμενων κοινωνικών αντιθέσεων, πως, ενώ γίνεται τεράστια συζήτηση για τις λεγόμενες έξυπνες πόλεις, δεν υπάρχει κάποιος κοινά αποδεκτός, συνεκτικός ορισμός για την έξυπνη πόλη.

Ειδικότερα, η έξυπνη πόλη είναι κεντρικό θέμα συζήτησης στην ΕΕ¹, που έχει φτιάξει μια ειδική πλατφόρμα για την προώθηση των «έξυπνων πόλεων», στον ΟΗΕ, που έχει οργανώσει την πρωτοβουλία «Ενωμένες Έξυπνες Πόλεις», στον ΟΟΣΑ, με το πρόγραμμα για τις «έξυπνες πόλεις και τη συμμετοχική ανάπτυξη»², στην Κίνα, που με βάση δημοσίευση του XINHUA έχει 500 έτοιμες ή υπό κατασκευή έξυπνες πόλεις³ και βρίσκεται μπροστά από την Ευρώπη που έχει μόλις 90, για να αναφέρουμε ορισμένες μόνο από τις χαρακτηριστικότερες «κρατικές» πρωτοβουλίες, ενώ φυσικά και ο λεγόμενος «ιδιωτικός τομέας» ασχολείται με το θέμα, που, για πολλούς ομίλους παραγωγής εξοπλισμού και λογισμικού, είναι κεντρικό.

Ο κάθε φορέας έχει έναν ορισμό για το τι είναι «έξυπνη πόλη», στην ουσία όμως οι ορισμοί αυτοί είναι απλά διαφορετικές οπτικές του ίδιου φαινόμενου. Σταχυολογώντας, η ΕΕ αναφέρει πως «έξυπνη πόλη είναι μια περιοχή όπου τα παραδοσιακά δίκτυα και οι υπηρεσίες γίνονται αποδοτικότερα με τη χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών προς όφελος των κατοίκων και των επιχειρήσεων», ο ΟΟΣΑ τις χαρακτηρίζει ως «πρωτοβουλίες που αξιοποιούν αποτελεσματικά την ψηφιοποίηση για να ανυψώσουν την ευεξία των πολιτικών και να φέρουν πιο αποδοτικές, αειφόρες και συμμετοχικές αστικές υπηρεσίες και περιβάλλοντα, ως τμήματα μιας συμμετοχικής και πολυπαραγοντικής διαδικασίας», ο ΟΗΕ τις χαρακτηρίζει ως επιλογές –approaches– που «αξιοποιούν δυνατότητες από την ψηφιοποίηση, τις καθαρές τεχνολογίες και την ενέργεια και από καινοτόμες τεχνολογίες μετακίνησης, παρέχοντας δυνατότητες στους κατοίκους να κάνουν πιο περιβαλλοντικά φιλικές επιλογές και να ανυψώσουν την αειφόρα οικονομική ανάπτυξη και παρέχοντας στις πόλεις τη δυνατότητα να βελτιώσουν την παροχή υπηρεσιών», ενώ ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποιήσεων ορίζει τις έξυπνες πόλεις ως πόλεις που «δραματικά αυξάνουν το ρυθμό με τον οποίο βελτιώνουν την αειφορία και την ανθεκτικότητα, βελτιώνοντας δομικά τον τρόπο με τον οποίο συνομιλούν με την κοινωνία, τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζουν μεθόδους συνεργατικής ηγεσίας, τον τρόπο με τον οποίο συνεργάζεται με τα συστήματα των πόλεων, τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούν δεδομένα και ενσωματωμένες τεχνολογίες για να μεταμορφώσουν τις υπηρεσίες και την ποιότητα ζωής όλων όσοι σχετίζονται με την πόλη (κάτοικοι, επιχειρήσεις, επισκέπτες)».⁴

Από την άλλη μεριά, το «Συμβούλιο Έξυπνων Πόλεων»⁵ ανέπτυσσε την έξυπνη πόλη, το 2012, ως μια πόλη που «συγκεντρώνει δεδομένα από μηχανισμούς και αισθητήρες εγκιβωτισμένους στους δρόμους, στα ηλεκτρικά δίκτυα, στα κτήρια και σε άλλα στοιχεία, και διαμοιράζεται αυτά τα δεδομένα μέσα από έξυπνα συστήματα επικοινωνιών που τυπικά είναι συνδυασμός ενσύρματων και ασύρματων, και, τέλος, χρησιμοποιεί έξυπνο λογισμικό για να παράξει χρήσιμες πληροφορίες και ψηφιακά ενισχυμένες υπηρεσίες».

Η ελληνική κυβέρνηση ακολουθεί επίσης έναν περισσότερο «τεχνολογικό» ορισμό για τις έξυπνες πόλεις σε σχέση με την ΕΕ: «Οι έξυπνες πόλεις, δηλαδή η μετατροπή των δήμων που κατοικούμε σε χώρους με internet of things, δηλαδή σε χώρους όπου όλα θα είναι μεταξύ τους συνδεδεμένα και άρα θα μπορείς να έχεις πλήρη εικόνα από το αν πρέπει να περάσει το απορριμματοφόρο την τάδε μέρα και να αδειάσει τους κάδους ή όχι.»⁶

Η εμφανής διαφοροποίηση στον τρόπο με τον οποίο «ορίζεται» η έννοια της έξυπνης πόλης από τους διαφορετικούς φορείς είναι χαρακτηριστική.

Οι «(δια)κρατικοί» θεσμοί εστιάζουν περισσότερο στα λειτουργικά αποτελέσματα της «έξυπνης πόλης», ενώ οι θεσμοί που είναι αμιγώς θεσμοί του κεφαλαίου που δραστηριοποιείται σε εφαρμογές σχετικές με τις έξυπνες πόλεις εστιάζουν περισσότερο στον εξοπλισμό που απαιτείται για την υλοποίηση των έξυπνων πόλεων.

Μια ιστορική κατηγοριοποίηση που κάνουν οι αστικές αναλύσεις για τις «έξυπνες πόλεις» περιγράφει τρεις σταθμούς για την εξέλιξη της έννοιας:⁷

1. Έξυπνες πόλεις 1.0 –ωθούμενες από την τεχνολογία. Οι πρώτες αναφορές μεγάλης κλίμακας σε έξυπνες πόλεις σημειώνονται από τεχνολογικούς μονοπωλιακούς ομίλους (CISCO, IBM) που επιδιώκουν, ουσιαστικά, να αξιοποιήσουν τις πόλεις για να προωθήσουν –να πουλήσουν– τις τεχνολογικές τους λύσεις. Οι έξυπνες πόλεις εδώ έχουν τεχνοκεντρικό χαρακτήρα. Ο ορισμός που αναφέραμε παραπάνω από το «Συμβούλιο Έξυπνων Πόλεων» συνεχίζει να έχει τέτοια χαρακτηριστικά.
2. Έξυπνες πόλεις 2.0 –στις οποίες οι «πόλεις» φέρονται να παίζουν σημαντικό ρόλο. Εδώ, η έξυπνη πόλη φέρεται να καθοδηγείται από τις –κρατικές– Αρχές του δήμου στον οποίο εφαρμόζεται. Αναφέρει χαρακτηριστικά η σχετική έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου: «Η δεύτερη γενιά περιγράφεται από τη φιλοδοξία των Αρχών της πόλης και των παραγωγών πολιτικής να επανακτήσουν τον έλεγχο στους στόχους που ανατίθενται στην ανάπτυξη των έξυπνων πόλεων στην περιοχή τους.»
3. Έξυπνες πόλεις 3.0 –που πλέον οι πολίτες κατατάσσονται ως συμμέτοχοι. Η έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου αναφέρει δύο σημαντικές αλλαγές: α) Οι νέες έξυπνες πόλεις υπογραμμίζουν τη δυνατότητα όλων να έχουν γνώμη και να επηρεάζουν τις πολιτικές και β) οι έξυπνες ιδέες δεν είναι κατ’ ανάγκη τεχνολογικές.

Παράλληλα, γίνεται αναφορά σε δύο ακόμα σημεία που σχετίζονται με την εξέλιξη της έννοιας της έξυπνης πόλης. Το πρώτο σημείο αφορά τη σύνδεση πράσινης και ψηφιακής μετάβασης που σχετίζεται τόσο με την έξυπνη πόλη όσο και με την «έξυπνη περιοχή» γενικότερα και πλέον επεκτείνεται και σε μη αστικές περιοχές. Ο ορισμός της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για «περιοχές όπου...» αντανακλά αυτήν την ευρύτερη οπτική για τις έξυπνες πόλεις. Το δεύτερο σημείο σχετίζεται με τις πανδημίες και την κατάσταση υγειονομικής ανάγκης. Ο COVID-19 και η διαχείρισή του διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο στη γενίκευση ψηφιακών λύσεων και παράλληλα αποτελούν κύριο αντικείμενο στο οποίο μια ψηφιακή έξυπνη πόλη έχει αδιαπραγμάτευτο πλεονέκτημα σε σχέση με μια παραδοσιακή πόλη.

Ο καθηγητής Κομνηνός της σχετικής ερευνητικής ομάδας URENIO περιγράφει τη διάσταση αυτή ως επιστημολογική: «Δύο επιστημονικά παραδείγματα (cyber cities vs ευφυείς κοινότητες) ανταγωνίζονται στη δημιουργία έξυπνων πόλεων. Οι κυβερνοπόλεις (cyber cities) αντιμετωπίζουν τις έξυπνες πόλεις ως πρόβλημα ψηφιακής δικτύωσης, αισθητήρων, intelligent agents, και αυτοματοποίησης της συλλογής και επεξεργασίας της πληροφορίας. Οι θεωρίες για τις ευφυείς κοινότητες κατανοούν τις έξυπνες πόλεις ως αποτέλεσμα συνδυασμού ανθρώπινων ικανοτήτων, θεσμών μάθησης και ψηφιακής τεχνολογίας, που οδηγεί σε νέες λειτουργίες των πόλεων, όπως στρατηγική ευφυΐα, μεταφορά τεχνολογίας, καινοτομία μέσω συνεργασίας, και ψηφιακή παροχή υπηρεσιών.»⁸

Στη πραγματικότητα όμως, οι διαφορετικοί ορισμοί δεν είναι αποτέλεσμα «ωρίμανσης» της έννοιας με τα χρόνια. Άλλωστε, όπως είδαμε, το φόρουμ των ομίλων συνεχίζει να αποτυπώνει την έξυπνη πόλη ως ένα άθροισμα συστημάτων. Γι’ αυτό, σε τελευταία ανάλυση και παρά υπαρκτές επιμέρους διαφορές, μπορούμε να υποστηρίξουμε την άποψη πως οι διαφορετικοί ορισμοί αποτυπώνουν, τελικά, ενδοκαπιταλιστικές και ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις.

Η εστίαση στην τεχνολογία αποτυπώνει τις ανάγκες και τις επιδιώξεις εκείνων των τμημάτων του κεφαλαίου που δραστηριοποιούνται σε πληροφορική και τηλεπικοινωνίες και αποσκοπούν, μέσα από την προώθηση συστημάτων ΤΠΕ (τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών), τόσο στις άμεσες πωλήσεις υλικού και λογισμικού και στην αύξηση του κέρδους, όσο, και ως έναν βαθμό κυρίως, στον αυξανόμενο έλεγχο από μεριάς τους πλευρών της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, έλεγχο που επιτυγχάνεται καθώς τα ψηφιακά μέσα τους διαμεσολαβούν σε ολοένα και αυξανόμενο τμήμα αυτής της ζωής. Εδώ αξίζει να θυμίσουμε την ανάλυση του Λένιν για το χρηματιστικό κεφάλαιο. Εκεί ο Λένιν εντόπισε ως ξεχωριστή πλευρά του χρηματιστικού κεφαλαίου και την ολοένα και πληρέστερη πληροφόρηση που είχε το τραπεζικό κεφάλαιο για τη λειτουργία της βιομηχανίας και, μέσω αυτής, στο μεγαλύτερο έλεγχο που επέτρεπε. Κατ’ αντιστοιχία, η ψηφιακή διαμεσολάβηση πλευρών της οικονομικής ζωής έχει αντίστοιχο αποτύπωμα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι λεγόμενες πλατφόρμες ψηφιακής διαμεσολάβησης στον τουρισμό (π.χ., Booking) και στο εμπόριο (π.χ., Amazon). Στην αρχή οι πλατφόρμες έπαιζαν το ρόλο μιας απλής διευκόλυνσης και αύξησης του τζίρου για τα διασυνδεδεμένα καταστήματα. Στη συνέχεια όμως, οι πλατφόρμες πρακτικά κυριαρχούν, ένα καθοριστικό μερίδιο της πίτας του ηλεκτρονικού εμπορίου περνάει μέσα από αυτές και έχουν τελικά τη δυνατότητα να καθορίζουν όρους στις υπόλοιπες επιχειρήσεις.

Επίσης αξίζει να επισημάνουμε τη στροφή και τη διαπάλη σε επίπεδο τεχνολογίας αναφορικά με τις έξυπνες πόλεις. Ειδικότερα, στις απαρχές του φαινομένου, οι έξυπνες πόλεις σχετίζονταν πολύ περισσότερο με ειδικούς αισθητήρες και ειδικά ξεχωριστά δίκτυα που έπρεπε να εγκατασταθούν στις πόλεις. Τα τελευταία χρόνια η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης, αλλά και η σχεδόν καθολική χρήση φορητών αισθητήρων –κινητά τηλέφωνα– από τους κατοίκους των πόλεων έχουν επιδράσει και στον τρόπο με τον οποίο γίνεται κατανοητή η «εξυπνάδα» μιας πόλης. Για παράδειγμα, ο όμιλος της Google εκτιμά –συχνά με πολύ μεγάλη ακρίβεια– το επίπεδο κίνησης σε διάφορους δρόμους μιας πόλης χρησιμοποιώντας τη θέση των κινητών τηλεφώνων εκατοντάδων χιλιάδων οδηγών, χωρίς να απαιτούνται σχετικοί αισθητήρες που πρέπει να εγκατασταθούν μέσα στις πόλεις.

Από την άλλη, οι ορισμοί που εστιάζουν στο λεγόμενο κοινωνικό αποτύπωμα, στη λειτουργία της πόλης, στη λεγόμενη «κοινωνία των πολιτών», λαμβάνουν τελικά υπόψη τα συμφέροντα του συνολικού κεφαλαίου, αντιτιθέμενες πλευρές του, πλευρές που δεν έχουν να κερδίσουν άμεσα από τη διοχέτευση πόρων σε ψηφιακές υποδομές, ούτε από τον ολοένα και αυξανόμενο έλεγχο που μπορούν να ασκήσουν οι όμιλοι ΤΠΕ όσο προχωρά η ψηφιοποίηση, αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω, βλέπουν την έξυπνη πόλη σαν ιδανικό εργαλείο για τη διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας στην καπιταλιστική πόλη. Έτσι, βλέπουμε ορισμούς που επικεντρώνονται στη «βελτίωση της αποδοτικότητας των παραδοσιακών δικτύων», εστιάζουν σε «πολυπαραγοντικές διαδικασίες» ή και στη συνεργατικότητα μεταξύ διαφορετικών δικτύων, εμφανίζοντας τις νέες τεχνολογίες σαν μια «συγκολλητική ουσία» που διευκολύνει τη λειτουργία των υφιστάμενων συστημάτων.

Παράλληλα, το αστικό κράτος σε όλα τα επίπεδα, εκφράζοντας το γενικό συμφέρον του κεφαλαίου, βάζει κάποιους φραγμούς σε ορισμένες πλευρές της ψηφιοποίησης, για να μη βρεθεί σε απολύτως κυρίαρχη θέση το τμήμα του κεφαλαίου που παράγει τις ψηφιακές τεχνολογίες και προκρίνει μια «έξυπνη πόλη» πιο συμμετοχική για όλα τα τμήματα του κεφαλαίου, αλλά και για το πολιτικό προσωπικό της αστικής τάξης. Θυμίζουμε πως το αστικό κράτος έχει επανειλημμένα αντιμετωπίσει την ψηφιακή μονοπώληση, με χαρακτηριστικές ίσως περιπτώσεις την αντιμονοπωλιακή επίθεση στη Microsoft, την προώθηση του ανοιχτού λογισμικού και ιδίως του Linux ως το λογισμικό του Διαδικτύου και, πιο πρόσφατα, την προσπάθεια της ΕΕ να αντιμετωπίσει θεσμικά και φορολογικά την κυριαρχία των αμερικανικών μονοπωλίων στο Διαδίκτυο προς όφελος των ευρωπαϊκών.

Κυρίως όμως το αστικό κράτος, ως συλλογικός καπιταλιστής, αντιλαμβάνεται τις «συνέργειες» της έξυπνης πόλης με την πράσινη ψηφιακή μετάβαση και τις γενικές επιπτώσεις που έχει.

Η στοιχειώδης καταγραφή που κάναμε προηγουμένως αναδεικνύει τον πλούτο της αστικής προβληματικής για το θέμα, τις πολλαπλές πλευρές του φαινομένου, τις μεγάλες αντιθέσεις. Η έξυπνη πόλη πρέπει να γίνει κατανοητή περισσότερο ως αποτύπωση μιας σύνθετης, αντιφατικής ρέουσας διαδικασίας ψηφιοποίησης της κοινωνίας, μιας διαδικασίας στην οποία ο ρυθμός, το εύρος των αλλαγών, οι μέθοδοι δεν έχουν προκαθοριστεί, ούτε είναι τελείως αντικειμενικοί, αλλά τελικά επηρεάζονται τόσο από τις αντιθέσεις στο στρατόπεδο του κεφαλαίου όσο και από την ταξική πάλη.

Ωστόσο, όπως αναφέραμε εισαγωγικά, στο παρόν κείμενο θα περιοριστούμε σε μια πρώτη προσέγγιση πλευρών του φαινομένου και κυρίως της αστικής πολιτικής για την έξυπνη πόλη. Θα εστιάσουμε στον ορισμό της ΕΕ για την έξυπνη πόλη: «Μια έξυπνη πόλη ή κοινότητα στοχεύει στην ευημερία των κατοίκων, των επιχειρήσεων, των επισκεπτών, των οργανισμών και των διαχειριστών της, προσφέροντας ψηφιακά ενεργοποιημένες υπηρεσίες που συμβάλλουν στην καλύτερη ποιότητα ζωής. Αυτές οι έξυπνες υπηρεσίες μπορούν να συμβάλουν στην καλύτερη διαχείριση των πόρων, όπως η ενέργεια ή το νερό, στην παρακολούθηση και τη μείωση της τοπικής κυκλοφορίας και της ρύπανσης ή στο έργο για πιο πράσινους τρόπους φωτισμού και θέρμανσης των κτηρίων. Μπορούν επίσης να σημαίνουν μια πιο διαδραστική και ανταποκρινόμενη διοίκηση των πόλεων, τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων και τη χάραξη πολιτικής, ασφαλέστερους δημόσιους χώρους και την κάλυψη των αναγκών του γηράσκοντος πληθυσμού και των ατόμων με αναπηρία.»

Έτσι, τελικά μια έξυπνη πόλη όπως την προωθεί η ΕΕ θα γίνεται κατανοητή ως μια πόλη με σημαντικές νέες ψηφιακές επενδύσεις που οδηγούν σε ψηφιοποιημένες έξυπνες υπηρεσίες που θα συμβάλλουν i) στην καλύτερη διαχείριση των πόρων (ενέργεια, νερό, κυκλοφορία), ii) σε μια «διαδραστική» διοίκηση των πόλεων με συμμετοχή των πολιτών και iii) σε μεγαλύτερη ασφάλεια. Οι ψηφιοποιημένες έξυπνες υπηρεσίες είναι ένας γενικός όρος μέσα στον οποίο μπορούν να ενταχτούν μια ολόκληρη κατηγορία από επιμέρους τεχνικές λύσεις, που περιλαμβάνουν από νέους ειδικούς αισθητήρες μέχρι έξυπνη αξιοποίηση δεδομένων που ήδη υπάρχουν.⁹

Αυτή η τάση προώθησης νέων συστημάτων ΤΠΕ σε πόλεις είναι μια διεθνής τάση και φυσικά η αντίστοιχη αγορά αυξάνεται με καλπάζοντες ρυθμούς. Ο αριθμός των πόλεων που εντάσσονται σε σχετικούς δείκτες αυξάνεται χρόνο με το χρόνο –αν και πρέπει να είναι λίγο-πολύ σαφές από την προαναφερθείσα συζήτηση ότι το αν μια πόλη είναι «έξυπνη» δεν μπορεί να μετρηθεί με σαφήνεια. Για παράδειγμα, το smart city index του IMD (Διεθνές Κέντρο Ανταγωνιστικότητας) περιλαμβάνει για το 2023 141 πόλεις από 118 την προηγούμενη χρονιά. Σε ολόκληρο τον κόσμο εμφανίζονται διάφορα δίκτυα και διάφοροι φορείς για έξυπνες πόλεις. Τελευταία εμφανίστηκε και σχετικό ελληνικό δίκτυο «πράσινων και έξυπνων πόλεων».

Το οικονομικό δεδομένο είναι ότι οι σχετικές επενδύσεις σε έξυπνες πόλεις τρέχουν με φρενήρεις ρυθμούς. Η ασάφεια στο τι είναι έξυπνη πόλη αποτυπώνεται και σε μεγάλες διαφοροποιήσεις στο εύρος της σχετικής αγοράς, που εκτείνονται από 150-600 δισ. δολάρια για το 2022. Ωστόσο, όλες οι αναλύσεις συντείνουν στο ότι το μέγεθος της σχετικής αγοράς θα αυξηθεί δραστικά τα επόμενα χρόνια με έναν ετήσιο ρυθμό της τάξης του 15-20% ετησίως.

Οι μεγάλες σχετικές επενδύσεις αναμένονται στο Διαδίκτυο Των Πραγμάτων (IoT), σε δίκτυα επικοινωνίας νέας γενιάς (5G), σε ηλεκτρικά αυτοκίνητα, σε αισθητήρες και επεξεργαστές, σε συστήματα ήπιας ενέργειας. Χαρακτηριστική είναι η σύνθεση του χρηματιστηριακού δείκτη STXSCTGR (που υπολογίζεται από τον όμιλο που διαχειρίζεται το Χρηματιστήριο της Φρανκφούρτης) που περιλαμβάνει ομίλους παραγωγής chip, ηλεκτρικών αυτοκινήτων, δικτύων και ανεμογεννητριών.

Δεν ξενίζει καθόλου, συνεπώς, η αυξανόμενη διαπάλη ανάμεσα στα οικονομικά κέντρα για τον έλεγχο της σχετικής αγοράς που, όπως αναφέραμε παραπάνω, δεν έχει μόνο άμεση οικονομική σημασία, αλλά σχετίζεται και με τον έλεγχο των δεδομένων. Θυμίζουμε τη σφοδρή αντιπαράθεση ΗΠΑ - Κίνας για τα δίκτυα 5G που ξεδιπλώθηκε και στην Ελλάδα.

Αντανακλώντας τη σχετική ασάφεια σχετικά με το τι είναι έξυπνη πόλη, η πολιτική της ΕΕ για τις έξυπνες πόλεις δεν περιορίζεται σε ορισμένους σαφείς, συγκεκριμένους στόχους. Αντίθετα, η έξυπνη πόλη είναι περισσότερο ένας όρος-ομπρέλα, ένας μηχανισμός προώθησης γενικότερων αλλαγών που σχετίζονται με τις «νέες τεχνολογίες», την ψηφιοποίηση και την ηλεκτρονική διαμεσολάβηση και αφορούν και τις πόλεις.

Η «Αγορά Έξυπνων Πόλεων» είναι μια πλατφόρμα της ΕΕ στην οποία συμμετέχουν πόλεις, βιομηχανίες, ΜΜΕ, επενδυτές και άλλοι. Φιλοδοξεί να λειτουργήσει σαν «συνδετικός ιστός» ανάμεσα σε πολλές διαφορετικές και επιμέρους πολιτικές της ΕΕ. Μέσα σε αυτές, η ΕΕ σχετίζει ιδιαίτερα και εμφατικά τις έξυπνες πόλεις α) με την ενεργειακή πολιτική της ΕΕ, με την κλιματική ουδετερότητα, τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας μέσα από έξυπνες ψηφιακές υποδομές και β) με την έξυπνη μετακίνηση.

Οι περιοχές που περιλαμβάνει η Αγορά Έξυπνων Πόλεων εκτείνονται σε μεγάλο φάσμα και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: α) Την αστική κινητικότητα, β) τα αειφόρα περιβάλλοντα, γ) τις ενσωματωμένες υποδομές ενέργειας, πληροφορικής και επικοινωνιών, μεταφορών, δ) το σχεδιασμό υποδομών, ε) τα ανοιχτά δεδομένα και τα πρότυπα, στ) τα επιχειρηματικά μοντέλα κ.ά.

Πιο συγκεκριμένη ανάπτυξη των παρεμβάσεων και πολιτικών που σχετίζονται με τις έξυπνες πόλεις βρίσκει κανείς σε άλλες επεξεργασίες της ΕΕ¹⁰ και πιο συγκεκριμένα αυτές αφορούν:

– Τηλεϊατρική / τηλεκπαίδευση,

– κάμερες ασφαλείας παρακολούθησης / έλεγχο πλήθους,

– ψηφιοποίηση του κράτους / συμμετοχικές πλατφόρμες,

– ανοιχτά δεδομένα,

– έξυπνη διαχείριση της κυκλοφορίας / της στάθμευσης οχημάτων / έξυπνα διόδια / διαμοιρασμό οχημάτων,

– αισθητήρες περιβαλλοντικής επιτήρησης / αισθητήρες κινδύνου / διαχείριση υδάτων / έξυπνους μετρητές νερού, ρεύματος κ.ά.,

– ηλεκτρονικό εμπόριο / εργασία με «βάση τη ζήτηση»¹¹.

Έτσι οι «έξυπνες πόλεις» είναι τελικά πόλεις στις οποίες προωθείται, με τη χρήση ψηφιακής τεχνολογίας, η γενικότερη πολιτική της ΕΕ στην εργασία, στην «εξοικονόμηση ενέργειας και νερού», στη διαχείριση των απορριμμάτων κ.ά.

Η ΠΡΟΤΥΠΗ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ

Στην Ελλάδα, οι «έξυπνες πόλεις» παρουσιάζουν μια σχετική καθυστέρηση. Μια σειρά από πόλεις της χώρας έχουν ενταχτεί την τελευταία 10ετία σε διάφορες δράσεις χρηματοδότησης και έχουν υλοποιήσει έργα που αναφέρονται ως έργα έξυπνης πόλης. Το περιεχόμενο των έργων αυτών και ο βαθμός πολυπλοκότητάς τους ήταν μέχρι πρότινος σχετικά χαμηλός. Συνήθως πρόκειται για προγράμματα κάλυψης της πόλης με δίκτυα WiFi, για προγράμματα ψηφιακής διακυβέρνησης που σχετίζονται με τους δήμους ή για προγράμματα τουριστικής προβολής του δήμου χρησιμοποιώντας ψηφιακά μέσα.

Χαρακτηριστικότερη από αυτήν την άποψη είναι η πόλη των Τρικάλων, που αποτελεί την πιο ανεπτυγμένη εκδοχή της έξυπνης πόλης στην Ελλάδα. Σημειώνεται μάλιστα πως ο δήμαρχος Τρικάλων ανέλαβε το υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, σηματοδοτώντας μια μεγάλη στροφή της αστικής πολιτικής το επόμενο διάστημα προς τις λεγόμενες έξυπνες πόλεις, που αναμένεται να απορροφήσουν μεγάλο τμήμα των ψηφιακών επενδύσεων.

Σε τι συνίσταται η πρότυπη έξυπνη πόλη των Τρικάλων; Συνίσταται στα ακόλουθα: Σε ένα σύστημα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, με το οποίο διοργανώνονται ηλεκτρονικές διαβουλεύσεις και ηλεκτρονικά δημοψηφίσματα, σε ένα πρόγραμμα «τηλεπρόνοιας» με το οποίο με «απλά μέσα, τα οποία μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν και από τους ασθενείς, γίνεται καταγραφή της εκάστοτε κατάστασης, ενώ τα ιατρικά δεδομένα ή τα περιστατικά έκτακτης ανάγκης αποστέλλονται μέσω τηλεπικοινωνιακής διασύνδεσης και μεταβιβάζονται στον Ηλεκτρονικό Ιατρικό Φάκελο και έμμεσα στον αντίστοιχο ιδιώτη θεράποντα ιατρό που τους παρακολουθεί», ένα πρόγραμμα ψηφιοποίησης των πολεοδομικών χαρακτηριστικών του δήμου, ένα ασύρματο δίκτυο σε ένα μεγάλο τμήμα του δήμου, μια ιστοσελίδα με τουριστικές πληροφορίες, και ένα Σύστημα Ευφυών Μεταφορών που κατά βάση καταγράφει τη θέση των λεωφορείων του δήμου και παρέχει πληροφορίες για τις μεταφορές και για θέσεις στάθμευσης.

Δύο βασικές πλευρές που πρέπει να σημειώσουμε για την «πιο έξυπνη πόλη» της χώρας:

α) Αποτυπώνεται η σχετική καθυστέρηση στην προώθηση έξυπνων λύσεων σε σχέση με άλλες χώρες και παράλληλα αποτυπώνεται η «σχετική ευελιξία» στον ορισμό της έξυπνης πόλης.

β) Στην πραγματικότητα, οι έξυπνες λύσεις «χτίζονται» πάνω στα υφιστάμενα προβλήματα χωρίς να μπορούν να τα αντιμετωπίσουν. Η τηλεπρόνοια βασίζεται σε ιδιώτες γιατρούς, στην εμπορευματοποιημένη υγεία, η ηλεκτρονική διακυβέρνηση παράγει ανούσια δημοψηφίσματα χωρίς κανενός είδους κύρος, οι ευφυείς μεταφορές δεν αλλάζουν τη λειψή χρηματοδότηση, τις ελλείψεις σε μηχανήματα και προσωπικό.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΣΧΕΣΕΙΣ

Το επίσημο πρόγραμμα «Έξυπνες πόλεις» ανακοινώθηκε τον Οκτώβρη του 2021 στο Συνέδριο της ΚΕΔΕ και η υλοποίησή του πρακτικά ξεκίνησε τον Ιούνη του 2022. Το πρόγραμμα απευθύνεται στις μικρότερες πόλεις –με πληθυσμό κάτω από 100.000 κατοίκους– και συνίσταται σε ένα πακέτο χρηματοδότησης για έργα «ψηφιακού μετασχηματισμού» των πόλεων.

Το πρόγραμμα χρηματοδοτεί έργα που διαρθρώνονται σε δράσεις που κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες:

• Βιώσιμη Μετακίνηση.
• Εξοικονόμηση Ενέργειας.
• Μείωση Ενεργειακού Αποτυπώματος Δημοτικών Κτηρίων.
• Βελτίωση Εξυπηρέτησης Πολίτη και Επιχείρησης.
• Βελτίωση Ποιότητας Ζωής.
• Ενίσχυση τοπικής Δημοκρατίας, Διαβούλευσης και Διαφάνειας.
• Προστασία από Κυβερνοεπιθέσεις και ενίσχυση Ψηφιακών Υποδομών).

Ενδεικτικά, κάποιες πιο συγκεκριμένες δράσεις (στο Παράρτημα Ι ο πλήρης κατάλογος) που είναι «επιλέξιμες» αφορούν: Έξυπνο σύστημα ελεγχόμενης στάθμευσης, έξυπνοι κάδοι απορριμμάτων, ενεργειακή διαχείριση σχολικών κτηρίων, νέα συστήματα ηλεκτροφωτισμού, έξυπνο σύστημα άρδευσης.

Στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα υλοποιεί τις ευρωενωσιακές κατευθύνσεις για τις έξυπνες πόλεις. Ειδικότερα, οι δράσεις αφορούν την ψηφιακή διακυβέρνηση του δήμου, τη «βιώσιμη κινητικότητα» και την εξοικονόμηση ενέργειας και νερού μέσα στο δήμο, σε «δημόσια» και μη δημόσια κτήρια. Η εγχώρια εκδοχή της έξυπνης πόλης ακόμα είναι σχετικά «δειλή» σε σχέση με την εκδοχή της ΕΕ στον τομέα της επιτήρησης των δημόσιων χώρων. Ωστόσο, όπως δείχνει και η επιθετική προώθηση τόσο των ψηφιακών πιστοποιητικών εμβολιασμού όσο και της νέας βιομετρικής ταυτότητας, το ελληνικό κράτος καλύπτει με γοργούς ρυθμούς αυτήν την απόσταση.

Για το περιεχόμενο του προγράμματος, ο Κ. Πιερρακάκης δήλωνε το 2022 ότι μέσα από το πρόγραμμα αυτό και τα άλλα που θα έρθουν «μέχρι το 2025-2026 πρακτικά θα έχουμε στα χέρια μας μια άλλη χώρα. Αρκεί όλα αυτά να συνεχιστούν με την ίδια και μεγαλύτερη ταχύτητα και σίγουρα με την ίδια κατεύθυνση και φορά. Είναι απόλυτα εφικτό να το πετύχουμε».

Στο Συνέδριο του Οικονομικού Ταχυδρόμου το 2022 με θέμα «Οι έξυπνες πόλεις ως μοχλός ανάπτυξης», ο τότε υπουργός Ανάπτυξης Ά. Γεωργιάδης δήλωνε: «Οι έξυπνες πόλεις, δηλαδή η μετατροπή των δήμων που κατοικούμε σε χώρους με internet of things, δηλαδή σε χώρους όπου όλα θα είναι μεταξύ τους συνδεδεμένα και άρα θα μπορείς να έχεις πλήρη εικόνα από το αν πρέπει να περάσει το απορριμματοφόρο την τάδε μέρα και να αδειάσει τους κάδους ή όχι. Θα πείτε: Αυτό έχει τόσο μεγάλη σημασία; Ακούστε πόσο μεγάλη σημασία έχει. Εάν μπορείς να έχεις τον καλύτερο δυνατό προγραμματισμό των απορριμματοφόρων του δήμου και πότε θα περνάνε από τους κάδους ώστε να περνάνε όταν οι κάδοι θα είναι πράγματι γεμάτοι και όχι όταν είναι μισογεμάτοι, αυτό μπορεί να σου εξοικονομήσει καύσιμα στα απορριμματοφόρα, άρα και σε περιβαλλοντικό αποτύπωμα από το διοξείδιο του άνθρακα και από την κίνηση των οχημάτων, περίπου το 50% απ’ όσο ξοδεύεις τώρα. Η ταλαιπωρία των δημοτών είναι άλλο ένα πολύ μεγάλο θέμα. Άρα, όταν θα έχεις internet of things, δηλαδή έξυπνες πόλεις, αυτό το απλό πράγμα εμείς θα το χρηματοδοτήσουμε.»

Οι τοποθετήσεις αυτές συμπυκνώνουν σε μεγάλο βαθμό τις κυβερνητικές υποσχέσεις σχετικά με τις «έξυπνες πόλεις» και τη γενικότερη ψηφιακή μετάβαση. Οι έξυπνες πόλεις εμφανίζονται ως «μια τελείως διαφορετική χώρα», χωρίς «ταλαιπωρία των πολιτών» , με πόλεις που θα είναι πολύ ομορφότερες, βιώσιμες, με χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα προς όφελος όλων.

Ωστόσο, η αλήθεια για τις έξυπνες πόλεις είναι τελείως διαφορετική από την εύηχη κυβερνητική προπαγάνδα. Η πραγματικότητα είναι πως οι «έξυπνες πόλεις» όχι απλά δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τα μεγάλα προβλήματα των εργαζόμενων, αλλά κινούνται στον αντίποδα.

Αξίζει να θυμίσουμε πως η έξυπνη πόλη των Τρικάλων ήταν η πόλη της χώρας που δέχτηκε τη μεγαλύτερη καταστροφή από την πρόσφατη καταιγίδα στη Θεσσαλία, αναδεικνύοντας περίτρανα πως μια ψηφιακή-έξυπνη πόλη δεν αντιμετωπίζει, και δε στοχεύει στο να αντιμετωπίσει, τα πραγματικά προβλήματα των κατοίκων της.

Τεχνικά, ο βασικός λόγος είναι σχετικά απλός. Η ψηφιοποίηση, η μέτρηση ενός μεγέθους δεν είναι ένα μαγικό ραβδί που μπορεί να πολλαπλασιάσει τη διαθεσιμότητα της ποσότητας που καταμετράται.

Ας σκεφτούμε μερικά παραδείγματα:

– Η ψηφιακή καταγραφή των θέσεων στάθμευσης και των διαθέσιμων θέσεων στάθμευσης, ακόμα-ακόμα και μια ηλεκτρονική εφαρμογή που κατευθύνει στην πλησιέστερη ελεύθερη θέση, μικρή μόνο διαφορά κάνει, αφού η πραγματικότητα είναι πως στα κέντρα των πόλεων οι οδηγοί κυριολεκτικά «διαγκωνίζονται» για το ποιος θα προλάβει τη διαθέσιμη ελεύθερη θέση στάθμευσης. Σε ορισμένες «οριακές συνθήκες» όπου υπάρχουν ελεύθερες θέσεις «στον από πάνω δρόμο», η ψηφιακή καταγραφή μπορεί να βοηθήσει. Όμως πρόκειται για εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

– Η ψηφιοποίηση των αιτήσεων για έναν παιδικό σταθμό, για δωρεάν σίτιση, για μια θέση εργασίας, για συμμετοχή σε ένα πρόγραμμα επιδότησης δεν αλλάζουν το διαθέσιμο αριθμό θέσεων. Υπολογίζεται ότι στην Προσχολική Αγωγή σχεδόν 50.000 παιδιά μένουν εκτός παιδικών σταθμών. Σίγουρα, η περίπτωση ένα παιδί να μπορεί να αξιοποιήσει έναν παιδικό σταθμό ενός γειτονικού δήμου που τυχαίνει να έχει διαθέσιμη θέση είναι πιθανή, αλλά δεν αλλάζει το γεγονός ότι η «ζήτηση» υπερβαίνει την προσφορά θέσεων σε κρατικούς, δωρεάν παιδικούς σταθμούς κατά δεκάδες χιλιάδες.

– Η ψηφιακή καταγραφή της καταναλισκόμενης ενέργειας από ένα σχολείο ή από ένα σπίτι, με έξυπνα συστήματα μέτρησης της κατανάλωσης ενέργειας, δε μειώνει την απαραίτητη ενέργεια που πρέπει να καταναλώνεται για να διατηρούνται συνθήκες άνετης διαβίωσης.

– Η διενέργεια ψηφιακών δημοψηφισμάτων ή και ηλεκτρονικών υπογραφών καθόλου δεν επιδρά στην πραγματική λήψη αποφάσεων. Αφενός οι τρόποι με τους οποίους το κράτος αποφασίζει για τις υποθέσεις του είναι τέτοιοι που ακόμα και αν ένας κρατικός θεσμός, για κάποιον ειδικό λόγο, αποφασίσει θεσμικά σε κατεύθυνση διαφορετική από αυτή που επιβάλλει η καπιταλιστική κερδοφορία, οι αποφάσεις διορθώνονται. Κυρίως όμως, σε κάθε επίπεδο τα κρατικά όργανα κινούνται στην κατεύθυνση που επιτάσσει η καπιταλιστική ανάπτυξη, αυτή είναι άλλωστε η φύση του αστικού κράτους.

Τα παραδείγματα είναι πολλαπλάσια αυτών που αναδεικνύουμε εδώ για ενδεικτικούς λόγους.

Τι δείχνουν; Δείχνουν ότι η ψηφιοποίηση per se δεν έχει τη δυνατότητα να πολλαπλασιάσει τους διαθέσιμους πόρους σε έναν δήμο ώστε να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες και τα προβλήματα των κατοίκων.

Αυτό φυσικά δε σημαίνει ότι η ψηφιοποίηση είναι άχρηστη, ότι αποτελεί απλά ένα προπαγανδιστικό εργαλείο ή μόνο ένα νέο επενδυτικό πεδίο για την αντιμετώπιση της υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου. Αν και αυτός ο ρόλος είναι εξαιρετικά σημαντικός και δεν πρέπει να αφήνεται έξω από την προβληματική μας.

Η αλήθεια είναι ότι η ψηφιοποίηση, η μέτρηση μιας ποσότητας που χαρακτηρίζει την πόλη, η εκτίμησή της με αριθμητικά μοντέλα, με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης κ.ά. γίνεται χρήσιμη γιατί αποτελεί τη βάση επίδρασης στην ίδια την πόλη. Και η επίδραση αυτή δεν είναι ταξικά ουδέτερη. Αντίθετα, υπηρετεί τις γενικότερες ανάγκες του συστήματος μέσα στο οποίο πραγματοποιείται, σήμερα, στον καπιταλισμό, τις ανάγκες αναπαραγωγής του κεφαλαίου.

Αυτός είναι ο πραγματικός στόχος της «έξυπνης πόλης» του καπιταλισμού. Να αξιοποιήσει τις μετρήσεις για να προβεί σε μέτρα ρύθμισης της πόλης για τα συμφέροντα του κεφαλαίου.

Αυτός ο στόχος καθορίζει όχι μόνο το πώς θα αξιοποιηθούν και προς όφελος ποιανού τα δεδομένα της «έξυπνης πόλης», αλλά και, ακόμα περισσότερο, ποια δεδομένα, με ποιες μεθόδους, με ποια μηχανήματα θα συλλεγούν.

– Οι αισθητήρες στάθμευσης θα γίνουν ψηφιακό σύστημα ελεγχόμενης στάθμευσης, επιβάλλοντας έξυπνο ψηφιακό τίμημα για τη στάθμευση των οχημάτων, πολλαπλασιάζοντας το κόστος χρήσης του κέντρου των έξυπνων πόλεων και συμβάλλοντας στις αλλαγές χρήσεων γης στα κέντρα των πόλεων (π.χ. τουριστικά κέντρα πόλεων).

– Οι αισθητήρες μέτρησης ενέργειας θα χρησιμοποιηθούν για να μειωθεί η θέρμανση και η ψύξη των κτηρίων, ώστε να βρεθεί μια νέα χρυσή τομή ανάμεσα σε ένα επίπεδο άνεσης και στην κατανάλωση. Οι αισθητήρες μέτρησης της ποιότητας του αέρα θα επιβάλλουν μικρότερο αερισμό στα κτήρια, όσο η μετρούμενη ποιότητα είναι ανεκτή, ώστε να μειωθεί η κατανάλωση.

– Οι έξυπνοι αισθητήρες μέτρησης της κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύματος εγκαθίστανται για να γίνει τιμολόγηση του ρεύματος ανάλογα με την ώρα χρήσης του. Έτσι, οι εργαζόμενοι θα υποχρεωθούν να αποφεύγουν να χρησιμοποιούν «υπερβολικό ρεύμα», ώστε να παραμένει αρκετή ισχύς για τις επιχειρηματικές χρήσεις.

– Οι έξυπνοι μετρητές κατανάλωσης νερού θα επιβάλλουν επίσης κλιμακωτό τίμημα στη χρήση νερού, θα πολλαπλασιάσουν το κόστος χρήσης του νερού.

– Τα συστήματα επιτήρησης, οι κάμερες, η αναγνώριση προσώπων, η διασύνδεση σε βάσεις δεδομένων, η ψηφιακή ταυτότητα με τα βιομετρικά δεδομένα θα χρησιμοποιηθούν για να παρακολουθούν το ποιος κινείται και πού, και στη συνέχεια ακόμα και για να απαγορεύσουν τη μετακίνηση. Η γενική πρόβα με τον COVID-19 ήταν αποκαλυπτική.

– Οι υποδομές τηλεϊατρικής και τηλεκπαίδευσης δεν έρχονται να συμπληρώσουν, να διανθίσουν και τελικά να ενισχύσουν τις παραδοσιακές υποδομές «πρόσωπο με πρόσωπο», αλλά να τις αντικαταστήσουν με φθηνά, ψηφιακά διαμεσολαβημένα αντικατάστατα –και στην πορεία του χρόνου ακόμα και με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Έτσι, η εργατική τάξη καταδικάζεται σε παροχές χαμηλότερης ποιότητας, αλλά πολύ χαμηλότερου κόστους για το αστικό κράτος.

– Οι υποδομές ήπιας μετακίνησης, η επιβολή ψηφιακών δεσμών που θα απαγορεύουν την κίνηση αυτοκινήτων παλαιότερου τύπου στο κέντρο των πόλεων –ή τα έξυπνα τηλεδιόδια θα την καθιστούν οικονομικά απαγορευτική για τον πολύ κόσμο– τελικά αλλάζουν τις χρήσεις γης στα κέντρα των πόλεων προς όφελος του κεφαλαίου και παράλληλα συμβάλλουν στη μετατροπή της αυτοκίνησης σε προνόμιο των λίγων που θα μπορούν να αγοράσουν ηλεκτρικά αυτοκίνητα των δεκάδων χιλιάδων ευρώ.

– Τα έξυπνα ψηφιακά ανοιχτά δεδομένα αξιοποιούνται από το κεφάλαιο και το κράτος του για να προχωρήσουν ταχύτερα επενδύσεις και γενικότερα η αστική πολιτική. Το παράδειγμα του myData που οδηγεί σε εκτίναξη της φοροεπιδρομής στους αυτοαπασχολούμενους είναι χαρακτηριστικό. Αντίστοιχα, η ψηφιοποίηση κτηματολογίων, πολεοδομικών σχεδίων και υποθηκοφυλακείων οδηγεί νομοτελειακά στη δυνατότητα τραπεζών και μεγάλων ομίλων να προβαίνουν σε αγοραπωλησίες γης πολύ ευκολότερα απ’ ό,τι στο παρελθόν.

Έτσι, η ήπια μετακίνηση, η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, νερού και πόρων, η βελτίωση της «ασφάλειας» στις έξυπνες πόλεις μεταφράζονται σε νέο γύρο δραστικής περικοπής της λαϊκής κατανάλωσης που θα γίνεται με ψηφιακή μέθοδο: Με ψηφιακή αύξηση του κόστους ή με μέτρα πολιτικής που θα γίνονται στη βάση της ψηφιακής καταγραφής που θα στοχεύουν επίσης στον ίδιο στόχο.

Η έξυπνη πόλη αποδεικνύεται, έτσι, ένας συνεπής, συνετός και έξυπνος στόχος του κεφαλαίου. Δίνει τη δυνατότητα να προχωρήσουν ρυθμίσεις δραστικής περικοπής της λαϊκής κατανάλωσης που θα οδηγήσει σε σημαντική εξοικονόμηση πόρων για το συνολικό κεφάλαιο χωρίς να θιγεί η παραγωγική ικανότητα του συνολικού εργάτη.

Αξίζει εδώ να επιμείνουμε λίγο, κόντρα στη σοσιαλδημοκρατική «ορθοδοξία» πως το γενικό κέρδος προκύπτει από την παραγωγή και όχι από την κατανάλωση. Μια οργάνωση της κοινωνικής ζωής που επιτρέπει την ίδια παραγωγή με μικρότερη κατανάλωση οδηγεί γενικά σε αύξηση του κέρδους και όχι σε μείωσή του.

Φυσικά αυτό δε σημαίνει ότι μια τέτοια αλλαγή ευνοεί το σύνολο των καπιταλιστών, αφού ορισμένοι κερδίζουν από την κατανάλωση ή από την παραγωγή ειδών κατανάλωσης και οι λεπτομέρειες αυτές έχουν σημασία. Άλλωστε αυτές εξηγούν και ορισμένες αντιθέσεις ανάμεσα στους καπιταλιστές για το πώς θα προχωρήσουν αυτά τα μέτρα.

Τελικά, όμως, η έξυπνη πόλη συντελεί στην αύξηση της σχετικής υπεραξίας μέσα από το φθήνεμα του «καλαθιού» που απαιτεί ο μέσος εργάτης, με έναν όμως καινοφανή τρόπο. Όχι με την απόλυτη μείωση του κόστους των προϊόντων, αλλά με τη μείωση του απαιτούμενου όγκου τέτοιων προϊόντων που πρέπει να καταναλώνει ο μέσος εργάτης για να παραμένει παραγωγικός.

Η έξυπνη πόλη σημαίνει ότι ο εργάτης θέλει λιγότερους ελεύθερους χώρους, λιγότερο καθαρό αέρα, λιγότερη ενέργεια, λιγότερο καθαρό νερό, λιγότερο διαθέσιμο χώρο.

Δεν είναι καθόλου τυχαία η άμεση διασύνδεση της έξυπνης πόλης με την πράσινη ψηφιακή μετάβαση. Πρόκειται στην πραγματικότητα για επιμέρους πλευρές της ίδιας διαδικασίας.

Αυτή η διαδικασία έχει τεράστια πλεονεκτήματα για την καπιταλιστική ανάπτυξη.

Από τη μία, όπως είδαμε, είναι μια διαδικασία ουσιαστικού φθηνέματος της εργατικής δύναμης, μέσα από τον περιορισμό της αξίας και της τιμής της εργατικής δύναμης. Η πράσινη μετάβαση περιορίζει αξιοποιώντας το «ηθικό» πρόταγμα της λιτότητας υπέρ του περιβάλλοντος και η ψηφιακή μετάβαση / έξυπνη πόλη από τη μία επιβάλλει τις περικοπές –αφού μετρά οποιαδήποτε δαπάνη– και από την άλλη δημιουργεί συνθήκες –τηλεργασία, τηλεκπαίδευση, τηλεϊατρική– ώστε να καλύπτεται ένα μέρος των αναγκών που καλύπτονταν στο παρελθόν με πολύ μικρότερες δαπάνες για το κεφάλαιο.

Από την άλλη, η διαδικασία αυτή λειτουργεί ως «δημιουργική καταστροφή» για την καπιταλιστική ανάπτυξη, τροφοδοτεί νέες μεγάλες επενδύσεις εκατοντάδων δισεκατομμυρίων ευρώ. Οι νέες επενδύσεις στοχεύεται να αξιοποιηθούν ως λύση στο τεράστιο πρόβλημα υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου που αντιμετωπίζει η καπιταλιστική ανάπτυξη. Η συνταγή είναι γνωστή, τουλάχιστον στους αναγνώστες της ΚΟΜΕΠ. Η πράσινη καταστροφή μεγάλου όγκου κεφαλαίου τοποθετημένου σε διάφορους τομείς, ως μη πράσινου, ως μη οικολογικού. Φυσικά, η πλευρά αυτή παράγει αντιθέσεις, αφού δε βρίσκεται όλο το κεφάλαιο κερδισμένο, καθώς ένα σημαντικό και αρκετά ισχυρό τμήμα του κεφαλαίου βλέπει να χάνει από αυτές τις εξελίξεις.

ΤΟ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ «ΕΞΥΠΝΗΣ ΠΟΛΗΣ»

Εξίσου σημαντική πλευρά φυσικά είναι το πολύ μεγάλο κόστος των «έξυπνων λύσεων» που συχνά ξεχνιέται, ειδικά σε μια χώρα που δεν έχει στιβαρή υποδομή παραγωγής τεχνικών μέσων σε όλη την κλίμακα που απαιτούνται.¹²

Το κόστος μιας έξυπνης υποδομής δεν μπορεί να υπολογιστεί με σαφήνεια, αφού όπως είδαμε είναι δύσκολο να οριοθετήσεις ποιες είναι οι υποδομές αυτές. Ωστόσο, ο όγκος των επενδύσεων που αναμένονται σε διεθνή κλίμακα (της τάξης των 1.000 δισεκατομμυρίων) ή όγκος των επενδύσεων μέσω ΕΣΠΑ σε έξυπνες υποδομές (~δισ. ευρώ) φωτογραφίζουν την τάξη μεγέθους των δαπανών αυτών.

Το μεγάλο πρόβλημα φυσικά σχετίζεται τόσο με το ποιος θα πληρώσει αυτό το τεράστιο κόστος αυτών των λύσεων, όσο και με τις προτεραιότητες που τίθενται.

Ειδικά για το θέμα της προτεραιοποίησης αξίζει να γίνει μια αναλυτικότερη αναφορά. Το παράδειγμα των Τρικάλων είναι πάλι χαρακτηριστικό. Σίγουρα οι ψηφιακές υποδομές εκεί εντυπωσιάζουν την ελληνική κοινή γνώμη. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι αμείλικτη. Τα Τρίκαλα πνίγηκαν από μια πλημμύρα με σημαντικές επιπτώσεις στη ζωή των κατοίκων της περιοχής. Και αντί να έχουν γίνει όλα εκείνα τα αντιπλημμυρικά έργα που θα μπορούσαν να γίνουν λαμβάνοντας υπόψη και τις δυνατότητες της εποχής¹³, οι υπεύθυνοι της πόλης τα προηγούμενα χρόνια ασχολούνταν με τις ψηφιακές υποδομές. Θα μπορούσε φυσικά κανείς να αντιδράσει στο επιχείρημα αυτό και να επισημάνει το «απρόβλεπτο» της καταιγίδας που έπληξε τα Τρίκαλα το 2023 λόγω «κλιματικής αλλαγής». Αλλά θα λέει ψέματα. Μια από τις χειρότερες πλημμύρες στην ιστορία της Ελλάδας είχε γίνει στα Τρίκαλα το 1907 λόγω μιας καταιγίδας που κατακρήμνισε όλο το νερό στη λεκάνη απορροής του Ληθαίου ποταμού με μεγάλες καταστροφές στην πόλη.

Τι δείχνει το παράδειγμα; Ότι το αστικό κράτος έχει ως προτεραιότητες αυτές που χρειάζεται το κεφάλαιο για την ταχύτερη αναπαραγωγή του. Και η προώθηση της έξυπνης πόλης έχει σαφώς τέτοια χαρακτηριστικά. Ενώ υπάρχουν τεράστιες, επείγουσες, πιεστικές ανάγκες για έργα πολιτικής προστασίας, για βελτίωση υποδομών σε παιδεία, υγεία, κοινωνικές υπηρεσίες, κενές οργανικές θέσεις σε όλους τους τομείς, το αστικό κράτος βάζει ως προτεραιότητα τις ανάγκες κερδοφορίας του μεγάλου κεφαλαίου.

Οι πλευρές που αναφέραμε φωτίζουν πως σήμερα, σε συνθήκες καπιταλιστικής εξουσίας, η «έξυπνη πόλη» δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ακόμα εργαλείο της αστικής εξουσίας για να αυξήσει το βαθμό εκμετάλλευσης, να προωθήσει τους γενικούς σχεδιασμούς της, να ισχυροποιήσει την καταστολή απέναντι στην εργατική τάξη. Και δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά.

Όμως, οι «έξυπνες πόλεις» τελικά είναι αντικειμενική αποτύπωση και μιας τελείως διαφορετικής εξέλιξης. Οι «έξυπνες πόλεις» είναι αποτέλεσμα και ταυτόχρονα φωτογραφία μιας παραγωγής με ολοένα και πιο κοινωνικό χαρακτήρα.

Ως εργαλείο, ως αντικείμενο, η «έξυπνη πόλη» είναι αποτέλεσμα μιας τεράστιας προσπάθειας κοινωνικής εργασίας αιώνων και συμπύκνωσης της εμπειρίας από αυτήν σε επιστημονική γνώση. Τεράστιες επενδύσεις δεκαετιών για να φτιαχτούν υποδομές, μεγάλης κλίμακας προσπάθειες από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο για να έχουμε σήμερα υπολογιστές, δίκτυα, αισθητήρες, μετρητές, αυτόματα αυτοκίνητα κλπ. Είναι το απαύγασμα μιας κοινωνικής παραγωγής.

Και, από την άλλη, η «έξυπνη πόλη» φωτογραφίζει πλέον και σε τεχνικό επίπεδο αυτήν την παραγωγή. Σπάνε οι δεσμοί μεταξύ των διαφορετικών ανθρώπων, μεταξύ των διαφορετικών επαγγελμάτων, μεταξύ των διαφορετικών χώρων εργασίας/επιχειρήσεων. Ο εργαζόμενος άνθρωπος εργάζεται και συνεργάζεται άμεσα με χιλιάδες άλλους. Η ίδια η εικόνα μιας παραγωγής με κοινωνικό χαρακτήρα.

Οι τεχνικές δυνατότητες της εποχής πλέον φωνάζουν για την επικαιρότητα και την αναγκαιότητα μιας νέας οργάνωσης της κοινωνικής πραγματικότητας. Μιας οργάνωσης της κοινωνικής πραγματικότητας με ριζικά διαφορετικές σχέσεις παραγωγής, με κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και εξουσίας.

Σήμερα η «έξυπνη πόλη» του καπιταλισμού είναι η προσπάθειά του να χωρέσει στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, στις σχέσεις ιδιοκτησίας του παρελθόντος, το μέλλον. Να χρησιμοποιήσει τις τεχνικές δυνατότητες ισχυροποιώντας την καπιταλιστική εξουσία και την κερδοφορία του κεφαλαίου.

Γι’ αυτό και οι «έξυπνες πόλεις» στον καπιταλισμό αναπτύσσονται στρεβλά, κάτω από το παραμορφωτικό γυαλί της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και εξουσίας. Σχεδιάζονται, κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται από την αστική τάξη ως εργαλείο προώθησης των συμφερόντων του κεφαλαίου, για να ελέγξουν την εργατική τάξη, να περιορίσουν την κατανάλωση σε πολλούς τομείς, να αυξήσουν το βαθμό εκμετάλλευσης.

Στον αντίποδα, οι τεράστιες τεχνικές δυνατότητες που ανοίγονται, θα μπορούσαν να δώσουν τεράστια ώθηση στις νέες, ριζικά διαφορετικές σοσιαλιστικές σχέσεις.

Οι «έξυπνες πόλεις» του σοσιαλισμού θα μπορούσαν να δώσουν τεράστια ώθηση στην εργατική-λαϊκή εξουσία. Θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να προωθήσουν ποιοτικά τον τρόπο με τον οποίο οι εργαζόμενοι ασκούν εξουσία και έλεγχο στον κεντρικό σχεδιασμό.

Οι τηλε-δομές θα μπορούσαν να συμπληρώσουν ποιοτικά και να ανυψώσουν τις δομές υγείας, παιδείας, εργασίας και όχι να γίνουν φθηνά υποκατάστατά τους για τη μεγάλη λαϊκή πλειοψηφία.

Οι μετρήσεις διάφορων μεγεθών θα γίνονταν για να εξακριβωθεί αν μια περιοχή της πόλης είναι επιβαρυμένη και για να ληφθούν άμεσα μέτρα μετεγκατάστασης των κατοίκων ή και των επιχειρήσεων, αξιοποιώντας την κοινωνική ιδιοκτησία της γης.

Ο ριζικά διαφορετικός χαρακτήρας της πόλης του σοσιαλισμού έγκειται στην κοινωνική ιδιοκτησία της γης και του συνόλου των συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής και στη λειτουργία της οικονομίας με κριτήριο τις λαϊκές ανάγκες. Αυτή είναι η ριζική διαφορά που στο σοσιαλισμό επιτρέπει και επιβάλλει μετεγκαταστάσεις όταν χρειάζονται για να ζουν καλύτερα οι εργαζόμενοι, που βλέπει τη μετακίνηση των ανθρώπων ως πλευρά της ύπαρξής τους και όχι ως την καθημερινή ανάγκη του μισθωτού δούλου να πάει από τον τόπο κατοικίας στον τόπο αξιοποίησής του, που βλέπει την κατανάλωση ως το σκοπό της κοινωνίας και όχι ως το πάρεργο.

Σε αυτές τις ριζικά διαφορετικές συνθήκες, η «έξυπνη πόλη» μπορεί να κάνει πραγματικά θαύματα. Να μειώσει τα ατυχήματα, να αυξήσει την αποτελεσματικότητα των μέσων μεταφοράς, να μειώσει το χρόνο εργασίας για να αυξάνεται ο ελεύθερος χρόνος.

Τελικά, η έξυπνη πόλη φωτίζει το αναγκαίο σήμερα. Την ανάγκη τσακίσματος μιας κοινωνικής οργάνωσης των πραγμάτων που φυλακίζει τόσο τον άνθρωπο όσο και τις ίδιες τις παραγωγικές δυνάμεις προκειμένου να διασφαλίζεται η κερδοφορία του κεφαλαίου, να αναπαράγεται το παρελθόν.

Οι 38 δράσεις, ανάμεσα στις οποίες κάθε δήμος καλείται να επιλέξει εκείνες που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του, είναι οι ακόλουθες:

1. Έξυπνο Σύστημα Ελεγχόμενης Στάθμευσης (ΣΕΣ).
2. Έξυπνες στάσεις ΜΜΜ.
3. Έξυπνο σύστημα διασφάλισης προσβασιμότητας ατόμων με κινητικά προβλήματα.
4. Έξυπνες διαβάσεις πεζών και φιλικές προς ΑμΕΑ.
5. Συστήματα ενημέρωσης για την κυκλοφορία.
6. Έξυπνοι κάδοι απορριμμάτων.
7. Διασύνδεση λαμπτήρων σε κεντρικό υπολογιστικό κέντρο διαχείρισης.
8. Οργάνωση Γραφείου Κίνησης και Διαχείριση Δημοτικού Στόλου Οχημάτων.
9. Έξυπνα συστήματα ενεργειακής διαχείρισης δημοτικών και σχολικών κτηρίων.
10. Έξυπνα συστήματα ηλεκτροφωτισμού εντός δημοτικών κτηρίων.
11. Έξυπνος Οδηγός Πόλης / Δήμου με καταγραφή τοπικών επιχειρήσεων και ανάδειξη προσφορών.
12. Σύστημα διαχείρισης δημοτικών κοιμητηρίων και ψηφιοποίηση φακέλων.
13. Πλατφόρμα διαχείρισης παιδικών σταθμών, ενημέρωσης γονέων με smart εφαρμογή.
14. Ψηφιακή Πλατφόρμα διαχείρισης ευπαθών ομάδων.
15. Διαχείριση κλειστών και ανοιχτών χώρων άθλησης, πολιτισμού και ψυχαγωγίας (προγραμματισμός μαθημάτων, ενημέρωση γονέων, αγώνες, μαζικός αθλητισμός κλπ.).
16. Ψηφιακή Πλατφόρμα Διαχείρισης Λαϊκών Αγορών.
17. Σύστημα ηλεκτρονικής διακίνησης εγγράφων και ψηφιακών υπογραφών.
18. Σύστημα διαχείρισης ηλεκτρονικών πληρωμών.
19. Παροχή συστημάτων τηλεϊατρικής σε ευπαθείς ομάδες για απομακρυσμένη διάγνωση.
20. Πολιτιστικές - Αθλητικές εκδηλώσεις - Διαχείριση ηλεκτρονικού εισιτηρίου.
21. Εγκατάσταση έξυπνων συστημάτων μέτρησης ποιότητας αέρα στην επικράτεια του δήμου.
22. Εγκατάσταση έξυπνων συστημάτων μέτρησης ποιότητας υδάτων (πόσιμου, ποταμών, λιμνών και θαλασσών σε βιομηχανικές εφαρμογές κλπ.).
23. Ψηφιοποίηση και σύστημα διαχείρισης φακέλων ΔΕΥΑ.
24. Έξυπνο σύστημα προειδοποίησης και αντιμετώπισης κινδύνων (πλημμυρικών φαινομένων, πυρκαγιάς, σεισμού κλπ.) εντός των ορίων του δήμου και σύμφωνα με τις αρμοδιότητές του.
25. Σύστημα έξυπνης άρδευσης.
26. Σύστημα διαχείρισης αστικού πρασίνου και κοινοχρήστων χώρων.
27. Ψηφιοποίηση καταλόγων δημοτικών βιβλιοθηκών - Δημιουργία έξυπνης δημοτικής βιβλιοθήκης.
28. Ψηφιοποίηση τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
29. Ανάπτυξη ψηφιακού διδύμου (digital twin) πόλης.
30. Ηλεκτρονικό Σύστημα Διαβούλευσης Προϋπολογισμού, Τεχνικού Προγράμματος.

31. Ηλεκτρονικό Σύστημα Διαβούλευσης Κανονιστικών Αποφάσεων.
32. Ηλεκτρονικό σύστημα διαχείρισης και οργάνωσης της Διοίκησης και της επιχειρησιακής ικανότητας των ΟΤΑ.
33. Υλοποίηση δημόσιων δεικτών μέτρησης απόδοσης σύμφωνα με ISO 37122, προσαρμοσμένο στις ελληνικές συνθήκες.
34. Ολοκληρωμένη υποδομή προστασίας από κυβερνοεπιθέσεις (Network Firewall, Endpoint Security κλπ.) και παροχή συστήματος τηλεργασίας.
35. Κεντρική ενιαία πλατφόρμα διαχείρισης και συλλογής δεδομένων δράσεων ψηφιακού μετασχηματισμού των ΟΤΑ.
36. Ψηφιακή Πλατφόρμα συνεδριάσεων συλλογικών οργάνων και επιτροπών.
37. Δημιουργία διασύνδεσης με δίκτυα υψηλής ταχύτητας μεταξύ δημοτικών κτηρίων - υποδομών.
38. Ηλεκτρονική Τιμολόγηση.